Η Δρ Στέφανη Χριστοδουλίδου είναι συμβουλευτική ψυχολόγος και τα τελευταία έξι χρόνια εργάζεται στον Σύνδεσμο Europa Donna Κύπρου στηρίζοντας ψυχολογικά ανθρώπους που βιώνουν την ασθένεια του καρκίνου, ενώ παράλληλα συμμετέχει σε συναφή με το θέμα σεμινάρια και συνέδρια. https://www.linkedin.com/in/dr-stephanie-christodoulidou-50311a30/?originalSubdomain=cy
21 Οκτωβρίου 2020
Η συνάντηση με τη Στέφανη Χριστοδουλίδου μοιάζει με συνάντηση με μια παλιά γνώριμη, με την οποία μοιραστήκαμε πολλά. Αφήνει ένα αίσθημα συνάντησης σαν αυτή με φίλους παιδικούς, παρά το γεγονός ότι είναι κατά πολύ νεότερή μου κι η γνωριμία μας δεν μετρά παρά μονάχα τρεις τέσσερις συναντήσεις στο σύνολο. Καλοδέχτηκε την πρόσκλησή μου για τη συνέντευξη που ακολουθεί κι έτσι είχαμε την ευκαιρία να τα πούμε γι’ άλλη μια φορά παρέα με μια κούπα ζεστό καφέ.
Πρώτα, λίγα λόγια για σένα. Πόσα χρόνια βρίσκεσαι στη θέση της ψυχολόγου του Συνδέσμου; Πώς επέλεξες να ασχοληθείς με αυτό και τι σε κρατά εκεί;
Είμαι στον σύνδεσμο για 6 χρόνια. Όταν είχα καταθέσει αίτηση εργοδότησης στην «Europa Donna Κύπρου», βρισκόμουν στην Αγγλία, έτοιμη να ξεκινήσω μια καινούρια δουλειά στο «NHS» (Εθνικό Σύστημα Υγείας της Αγγλίας). Όταν ειδοποιήθηκα από την «Europa Donna Κύπρου» για τη συνέντευξη, η καρδιά μου χτύπησε λίγο πιο δυνατά. Θυμάμαι έντονα τη μέρα της συνέντευξης. Το άγχος, την ταχυπαλμία. Από την πρώτη στιγμή που πάτησα το πόδι μου στο «Σπίτι» της Λευκωσίας, αισθάνθηκα τη ζεστασιά των ατόμων που το πλαισιώνουν κι έτσι κατάφερα να αποβάλω το άγχος. Όταν μου προσέφεραν τη θέση, άκουσα την καρδιά μου και την αποδέχτηκα με τεράστια χαρά, χωρίς δεύτερη σκέψη.
Οι πρώτες μέρες ήταν απαιτητικές, αφού έπρεπε να ανασυγκροτηθώ και να πάρω αποφάσεις σε σχέση με τη δομή της δουλειάς μου. Η μεγάλη αγκαλιά, όμως, που μου προσέφερε η δεύτερη μου οικογένεια, αυτή της «Europa Donna», μου έδωσε θάρρος ότι μπορώ να τα καταφέρω. Είναι ένας από τους σημαντικότερους λόγους που βρίσκομαι εκεί. Επίσης, συνεχώς ανακαλύπτω καινούριες πτυχές της και ενδιαφέροντα. Αυτό, μου επιτρέπει να εξελίσσομαι ως επαγγελματίας και ως προσωπικότητα. Είναι μεγάλη η ανταμοιβή για την οικογένεια της «Europa Donna Κύπρου» να αναγνωρίζεται το έργο της σε παγκόσμιο επίπεδο. Η αναγνώριση είναι συνάμα και το μεγαλύτερο μας κίνητρο για να συνεχίσουμε πιο εντατικά τις προσπάθειες μας για την επίτευξη των στόχων μας, αλλά και για να θέσουμε τον πήχη ακόμη πιο ψηλά.
Αισθανόμουν και ακόμη αισθάνομαι το βάρος της ευθύνης σε κάθε βήμα. Εργάζομαι σε έναν χώρο που απαιτεί συναίσθηση της ευθύνης και συνέπεια. Σε πολλές περιπτώσεις έχω στο πίσω μέρος του μυαλού μου ότι δεν αντιπροσωπεύω μόνο τον εαυτό μου ως επαγγελματία υγείας, αλλά και την «Europa Donna Κύπρου», έναν Οργανισμό με τεράστιο κοινωνικό έργο. Βλέποντας τα καθήκοντα μου ολοένα να αυξάνονται, μαζί τους αυξάνεται και το αίσθημα της ευθύνης. Θεωρώ ότι αυτό για μένα είναι ένα θετικό συναίσθημα, που έχει σημαντική επίδραση στην εξέλιξη και την ποιότητα της δουλειάς μου.
Ποια είναι τα καθήκοντά σου;
Το πρόγραμμα «ΣτηρίΖΩ» της Europa Donna Κύπρου σχεδιάστηκε και υλοποιείται με βασικό στόχο να ανταποκριθεί στις ολοένα αυξανόμενες ανάγκες που έχουν οι γυναίκες και οι άντρες με εμπειρία καρκίνου του μαστού, αλλά και οι οικογένειές τους, για άμεση ψυχολογική και συναισθηματική στήριξη.
Συνήθως τα άτομα που απευθύνονται σε εμάς αναζητούν τον τρόπο με τον οποίο θα ξεπεράσουν την αρχική «αναστάτωση», που ίσως προκαλέσει η διάγνωση καρκίνου του μαστού και να αντιμετωπίσουν τη μετέπειτα θεραπεία και/ή αποκατάσταση. Επίσης, προσφέρει στα άτομα την ευκαιρία να αξιοποιήσουν τις δυνατότητές τους, ώστε να μπορέσουν να ξεπεράσουν τις διάφορες δυσκολίες που αντιμετωπίζουν, να ανακαλύψουν νέες πτυχές του εαυτού τους και να δομήσουν τη ζωή τους σύμφωνα με τους όρους που το κάθε άτομο επιθυμεί́.
Το πρόγραμμα «Στηρίζω» απευθύνεται σε όλα τα άτομα, άνδρες και γυναίκες, που έχουν εμπειρία καρκίνου του μαστού, στους συζύγους ή συντρόφους και στις οικογένειες τους.
Πώς σας βρίσκει κανείς; Θα μπορούσαμε να δώσουμε κάποια στοιχεία του Συνδέσμου;
Οι υπηρεσίες προσφέρονται δωρεάν στα Σπίτια της Europa Donna Κύπρου σε Λευκωσία, Λεμεσό, Λάρνακα και Πάφο. Για ραντεβού, μπορεί κανείς να επικοινωνήσει με τα κεντρικά μας γραφεία τηλεφωνικώς στο 22 490849 ή/και μέσω ηλεκτρονικού ταχυδρομείου: [email protected]
Άρα, όταν έρχεται κάποιος στο Europa Donna δεν πληρώνει.
Όπως ανέφερα και πριν, οι υπηρεσίες ψυχολογικής στήριξης είναι δωρεάν, φτάνει να είσαι μέλος. Είναι μια συνδρομή των 20 ευρώ και με αυτή έχεις πρόσβαση σε ψυχολογική στήριξη, φυσιοθεραπεία, στο πρόγραμμα «Επιστήθειες φίλες», ενημέρωση σχετικά με συνέδρια και ημερίδες κτλ.
Ποια είναι η μεγαλύτερη πρόκληση / δυσκολία που αντιμετωπίζεις στη δουλειά αυτή; Πώς βιώνεται μια τέτοια εμπειρία;
Αναμφισβήτητα, μέσα από τη δουλειά μου έρχομαι σε επαφή με πολλούς ανθρώπους καθημερινά. Αναπόφευκτα με κάποιους από αυτούς ίσως νιώσω κάποια ταύτιση και να έρθω πιο κοντά. Είναι όμως σημαντικό για έναν ψυχολόγο να θέτει όρια στη δουλειά του και να προστατεύει την θεραπευτική σχέση, κάτι που είναι πολύ διαφορετικό από το να είσαι απόμακρη. Έτσι κατέληξα στο συμπέρασμα ότι το ιδανικό είναι να μπορείς να είσαι κοντά στον συνάνθρωπο σου, να συμμερίζεσαι την εμπειρία που βιώνει, χωρίς να παραμελείς τα δικά σου προσωπικά όρια.
Το να βλέπεις μια οικογένεια να βιώνει την εμπειρία του καρκίνου, δεν είναι ό,τι πιο ευχάριστο. Αν βάλω, όμως, τα δύο σε μια ζυγαριά, αυτή κλίνει περισσότερο προς το κομμάτι της ηθικής ικανοποίησης. Αισθάνομαι ότι πολλές φορές «εισπράττω» περισσότερα από όσα «δίνω» και γι’ αυτό νιώθω μεγάλη ευγνωμοσύνη που έχω τη δυνατότητα να είμαι κοντά σε πολλές οικογένειες σε μια τόσο προσωπική τους στιγμή.
Πώς ακριβώς γίνονται οι συναντήσεις; Ορίζει ο άλλος τις επισκέψεις του σε σας ή έχετε ένα πλάνο συγκεκριμένων συναντήσεων; Πώς ακριβώς γίνεται;
Το πλάνο γίνεται πάρα πολύ εξατομικευμένα. Ο άλλος που θα έρθει, μπορεί να θέλει να έρθει να σε δει ακόμα και μόνο μια φορά. Αλλά έχω άτομα που έρχονται χρόνια. Διότι ουσιαστικά δεν έρχεται ο άλλος να σου πει «γεια σου, είμαι η Μαρία και έχω καρκίνο», αλλά «γεια σου, είμαι η Μαρία που, by the way, έχω καρκίνο». Τουλάχιστον έτσι το εκλαμβάνω εγώ, δεν έχω να κάνω με την ασθένεια. Έχω να κάνω με το άτομο. Η ασθένεια απλά έτυχε, στη ζωή του κάποιου.
Άρα ουσιαστικά συζητάτε τα παρεμφερή με την αρρώστια κι όχι την ίδια την ασθένεια.
Στις πλείστες φορές που θα έχω συναντήσεις με κάποιον, ναι, θα πούμε για τον καρκίνο που ήταν η αφορμή να γνωριστούμε, αλλά μετά βγαίνουν στην επιφάνεια όλα τα υπόλοιπα γύρω από τη ζωή ενός ατόμου. Δεν μπορώ να σου πω ότι συζητούμε μόνο με την ασθένεια.
Τα οποία μπορεί να είναι και σχετικά και άσχετα με την ασθένεια.
Ναι.
Καλύπτει η Europa Donna τις ανάγκες που προκύπτουν; Ή είναι λίγος ο κόσμος που απευθύνεται; Είσαι η μόνη ψυχολόγος του Συνδέσμου;
Επειδή είμαι μία ψυχολόγος για όλη την Κύπρο είναι ανθρωπίνως αδύνατο να δω όλα τα άτομα που θα νοσήσουν με καρκίνο του μαστού. Φυσικά, θα μου πεις ότι, δε σημαίνει ότι ο κάθε άνθρωπος που θα διαγνωστεί θα πάει απαραίτητα να δει τη Στέφανη, ή μπορεί να μη γνωρίζει για την ύπαρξη της Europa Donna, ότι υπάρχει αυτή η υπηρεσία. Υπάρχουν και άλλοι σύνδεσμοι που μπορούν να βοηθήσουν, μπορεί να το αναζητήσουν ιδιωτικά. Αλλά όπου προλαβαίνουμε και μπορούμε να είμαστε, είμαστε. Σήμερα, για παράδειγμα, ήμουν στη Λάρνακα και έβλεπα κόσμο εκεί.
Το είχα απορία αυτό. Πας εσύ στις άλλες επαρχίες. Δεν έρχονται στη Λευκωσία…
Πάω στη Λάρνακα, στη Λεμεσό, αν τύχει και στην Πάφο στον χώρο της Europa Donna και επίσης σε νοσοκομεία, κλινικές, ογκολογικά κέντρα… Έχουμε μια πολύ στενή συνεργασία με τα κέντρα που ασχολούνται με το αντικείμενο και τα οποία νοσηλεύουν ασθενείς. Οι επισκέψεις στους χώρους αυτούς βέβαια γινόντουσαν πριν την ασθένεια covid19. Τώρα με την covid, μπορώ να πάω έχοντας εξασφαλίσει ειδική άδεια. Αυτό που με στενοχωρεί είναι ότι δεν μπορεί να πάει και κάποιος φίλος ή συγγενής τους. Το βρήκα πάρα πολύ σκληρό αυτό το πράγμα. Να είσαι μόνος σου…
Αλλά οι ψυχολόγοι μπορείτε να πηγαίνετε.
Όχι όλοι. Ζήτησα άδεια για να μπορώ να πηγαίνω. Εννοείται λαμβάνοντας όλα τα απαραίτητα μέτρα με μάσκες, γάντια… Είσαι πιο προσεκτικός στη δική σου την ασθένεια. Δηλαδή, αν ασθενήσω εγώ δε θα πάω δουλειά, εννοείται. Κυρίως για τους άλλους, όχι για μένα.
Υπάρχει κάποια πρόσθετη δυσκολία να απευθυνθεί κανείς σε σας αν προέρχεται από κάποιο χωριό ή άλλη επαρχία ίσως;
Να αναφερθώ σε όλες τις επαρχίες. Είναι μικροκοινωνίες ξεχωριστές. Δηλαδή, δεν μπορώ να σου πω ότι η Λευκωσία είναι η ίδια με τη Λάρνακα, η Λάρνακα ίδια με τη Λεμεσό, η Λεμεσός με την Πάφο. Και θέμα τρόπου σκέψης και θέμα νοοτροπίας, αλλάζει σε κάθε επαρχία. Είμαστε ένα τόσο μικρό νησί κι όμως διαφέρουμε και στις επαρχίες… Στην Πάφο ειδικά το έχω παρατηρημένο πως αν έχω να δω κάποια κοπέλα από την Πάφο, θα προτιμήσει να έρθει Λευκωσία να με δει, όπου θα κάνει θεραπείες, παρά να έρθει στο σπίτι της Europa Donna στην Πάφο.
Μπορεί να μη θέλουν να μαθευτεί καν η αρρώστια;
Ναι, ακριβώς αυτό. Μια κοπέλα από τη Λευκωσία μπορεί να μου πει «δεν με κόφτει, θα κυκλοφορώ χωρίς περούκα». Στην Πάφο, πολύ πιο δύσκολο να κυκλοφορήσεις έτσι… Για 150 χιλιόμετρα οι διαφορές είναι τεράστιες.
Μου κάνει εντύπωση.
Κι εμένα, στην αρχή μου έκανε μεγάλη εντύπωση ως προς τη διαφορά που έχουν τα άτομα που γνώριζα π.χ. στη Λάρνακα, τα άτομα που γνώριζα στη Λευκωσία, τα άτομα που γνώριζα στη Λεμεσό… Έχουν διαφορές.
Αποτελεί κι αυτό μια από τις προκλήσεις στη δουλειά σου. Αναρωτιέμαι ποιο μπορεί να είναι το πιο δύσκολο που μπορεί να σου τύχει σε αυτή τη δουλειά. Η κούραση ίσως της συνεχούς ενασχόλησης με ανθρώπους που νοσούν με καρκίνο…
Κοίταξε, ο καρκίνος δεν είναι ποτέ μια ευχάριστη έκπληξη. Ούτε το να σου ανακοινώσει κανείς ότι θα κάνεις χημειοθεραπείες ή μια επέμβαση… Ζεις με την αγωνία των εξετάσεων σου, ακόμα και μετά που θα τελειώσουν οι θεραπείες, στους έξι μήνες, στον ένα χρόνο και μετά κάθε χρόνο… Πάντα τις παραμονές κάποιων συγκεκριμένων ημερομηνιών, η αγωνία, το άγχος θα είναι στα ύψη. Τώρα, δύσκολο για μένα τι είναι; Σίγουρα δύσκολο είναι το ότι, όσο και να το κάνουμε, είσαι άνθρωπος θα συνδεθείς, ιδίως αν είσαι από την αρχή του ταξιδιού κάποιου ατόμου κι ίσως δεν καταλήξει σε μια ευχάριστη πορεία ή κατάληξη, εκεί θα σε πειράξει.
Πενθείς κι εσύ.
Ναι, σίγουρα.
Μου κάνει εντύπωση που δεν υπάρχει και άλλη ψυχολόγος στο Europa Donna, αλλά φαντάζομαι έχεις εποπτεία.
Εποπτεία έχω, αλλά προσωπική εποπτεία.
Άρα εσένα τι σε βοηθά; Έξι χρόνια τώρα; Πώς αντέχεις;
Τι με βοηθά; Αντέχω με το να έχω προσωπική ζωή, με το να έχω hobbies, με το να ασχολούμαι με πράγματα που δεν έχουν να κάνουν με τον καρκίνο, αλλά, να σου πως την αλήθεια, άμα σου αρέσει η δουλειά σου κι εκείνο που κάνεις, δεν χρειάζεται ν’ «αντέξεις» κάτι. Παίρνω παραπάνω απ’ όσα δίνω και αυτό είναι προνόμιο που παίρνεις περισσότερο από όσα δίνεις.
Το νεαρό της ηλικίας σου και η ενασχόλησή σου με συμβουλευτική αυτού του είδους μου κάνει εντύπωση. Είναι φαντάζομαι δυνατά μαθήματα σε πολύ νωρίς στάδιο στη ζωή σου.
Θεωρώ ότι δεν έχει να κάνει τόσο με την ηλικία. Είναι θέμα χαρακτήρα. Δοκιμάστηκα σε διάφορες δομές. Τουλάχιστον όσο ήμουν στο εξωτερικό είχα πολύ rotation με περιστατικά από διπολικές διαταραχές, ψυχώσεις σε εκείνο το φάσμα των ψυχιατρικών θεμάτων μέχρι πιο απλά προβλήματα της καθημερινότητας. Πάντα ήθελα κάτι που να μη χάνει το ενδιαφέρον ποτέ. Και πραγματικά είναι μια δουλειά στην οποία πάντα είσαι εγρήγορση, πάντα μαθαίνεις κάτι καινούριο. Μπορεί κάποιος να μου πει «μα ασχολείσαι με το ίδιο πράγμα». Διαφωνώ κάθετα, δεν ασχολούμαι καθόλου με το ίδιο πράγμα συνέχεια. Γνώρισα τόσους διαφορετικούς ανθρώπους μέσω αυτής της δουλειάς και κάνω τόσο διαφορετικά πράγματα που δεν μπορώ να πω ότι ήρθε μια στιγμή που είπα «βαρέθηκα». Ναι, κουράζομαι, αλλά σίγουρα δεν βαρέθηκα.
Συνήθως γυναίκες απευθύνονται σε σένα για τον καρκίνο του μαστού. Τι συμβαίνει με τους συζύγους τους; Θέλουν να έρθουν, τους παροτρύνουν οι γυναίκες τους, τους το επιτρέπουν;
Εξαρτάται σε ποια φάση βρίσκεται η σχέση τους, πόσο ανοικτά επικοινωνεί ο ένας με τον άλλο. Οι άντρες της Κύπρου είναι λίγο πιο δισταχτικοί να έρθουν. Όμως υπάρχουν και ζευγάρια που θέλουν να έρθουν και μαζί και ο καθένας μόνος του. Αν το συγκρίνουμε, στην εξίσωση οι άντρες είναι λίγο πιο δισταχτικοί.
Φέρνουν και τα παιδιά τους μαζί;
Αν είναι ανήλικα, προτιμώ να κάνω μια παραπομπή σε παιδοψυχολόγο. Θεωρώ ότι είναι πιο σωστό. Δεν μπορώ να σου πω ότι δεν μου έτυχε να δω οικογένεια με παιδιά, ιδιαίτερα όταν κάποιος νοσηλεύεται και θα δεις τα παιδιά στον νοσοκομειακό χώρο. Αλλά κάποια μαθησιακά προβλήματα, κάποιες αντιδράσεις στο σχολείο που θα παρατηρηθούν, κι επειδή εγώ δεν είμαι παιδοψυχολόγος, θα παραπέμψω σε συνάδελφο.
Τι παρατηρείς σε σχέση με την εμπλοκή των σημαντικών άλλων – συζύγου, παιδιών, φίλων – στη διαδικασία;
Κάθε οικογένεια είναι διαφορετική. Χρειάζεται να δει κανείς και τη δομή της οικογένειας. Ποιος πραγματικά έχει ανάγκη από στήριξη. Σίγουρα κάποιες φορές όλοι έχουν ανάγκη από στήριξη. Είναι διαφορετικά άτομα… Εξαρτάται και πόσο δεχτική είναι η οικογένεια για στήριξη. Έχω δεχτεί τηλεφωνήματα από παιδιά ατόμων που θα νοσήσουν, τα οποία μου αναφέρουν «η μάμα μου δεν είναι καλά, νιώθω ότι ίσως να περνά κατάθλιψη και θέλει στήριξη». Το πρώτο πράγμα που θα ρωτήσω είναι αν όντως θέλει να δει κάποιον ειδικό. Κάποιες φορές τα παιδιά θέλουν, αλλά οι γονείς δε θέλουν. …Έχουμε πάρα πολλές αντιδράσεις από γυναίκες… Μπορεί να έρθει μια γυναίκα και να μου πει «δεν είναι κάτι, είναι μια γρίπη». Από τη μια, εντάξει, μπορεί να βοηθά τον άλλο να το σκεφτεί έτσι, από την άλλη, όμως, πίσω από αυτό κρύβεται κάτι άλλο – αρνείσαι ίσως να δεις την πραγματικότητα, δεν το δέχεσαι. Κάπου εκεί είναι που χρειάζεται δουλειά, να δεις τι πραγματικά είναι αυτό που ακούς από τον άλλο.
Επιλέγουν οι γονείς να εμπλέκουν τα παιδιά σε συναφείς συζητήσεις;
Ένα πολύ σημαντικό οικογενειακό θέμα είναι η ενημέρωση των παιδιών όσον αφορά την ασθένεια και την απώλεια. Είναι ένα ιδιαίτερα ευαίσθητο ζήτημα και απαιτεί λεπτούς χειρισμούς. Οι αλλαγές στην ψυχολογία, αλλά και στη συμπεριφορά, καθώς και το πένθος των μελών της οικογένειας σίγουρα θα γίνουν αντιληπτές από το παιδί. Τα παιδιά είναι πολύ ευαίσθητα και έχουν υψηλή αντίληψη όσο αφορά στις αλλαγές μέσα στο σπίτι. Συχνά διαισθάνονται πολύ περισσότερα από τους μεγάλους.
Πολλοί γονείς αναρωτιούνται αν και με ποιο τρόπο θα πρέπει να μιλήσουν στα παιδιά τους και μέχρι ποιο βαθμό θα πρέπει να πουν την αλήθεια. Μάλιστα πολλά ζευγάρια αποφασίζουν να κρατήσουν μυστικό την ασθένεια της μητέρας με στόχο να προστατεύσουν τα παιδιά τους από δυσάρεστα συναισθήματα και αντιδράσεις. Όμως, αποκρύπτοντας την αλήθεια στην προσπάθεια να προστατεύσουμε τα παιδιά μας, συνήθως επιφέρει αντίθετα αποτελέσματα, δηλαδή συνέπειες όπως απομόνωση και αποξένωση του παιδιού/έφηβου από τους γονείς του. Αυτά με τη σειρά τους πιθανόν να προκαλέσουν ανεπιθύμητα συναισθηματικά και μαθησιακά προβλήματα, καθώς και δυσκολίες προσαρμογής. Όταν ένα παιδί νιώσει αποκλεισμένο από κάτι που συμβαίνει στην οικογένεια του, ή ακούει τυχαία ανολοκλήρωτες πληροφορίες, τότε ίσως κλονιστεί η εμπιστοσύνη του προς τους γονείς. Για τους γονείς, από την άλλη, δεν είναι εύκολο να κρύβουν διαρκώς πράγματα ή να παραποιούν την αλήθεια. Θα ήταν καλύτερα να ενημερώνουν οι γονείς τα παιδιά στο βαθμό, βέβαια, που το επιτρέπει η ηλικία και η ωριμότητά τους. Οι γονείς καλό θα ήταν να απαντούν σε όποια ερώτηση και απορία έχουν τα παιδιά.
Τι είναι αυτό που συμβουλεύεις τους γονείς σε σχέση με τη στάση που θα κρατήσουν απέναντι στα παιδιά τους όταν η οικογένεια βιώνει την αρρώστια ή όταν επέρχεται ο θάνατος; Τι πρέπει να έχουν υπόψη σε σχέση με το πώς τα παιδιά καταλαβαίνουν την αρρώστια και την απώλεια λόγω θανάτου;
Ο κάθε άνθρωπος είναι ξεχωριστός και η κάθε εμπειρία μοναδική. Πότε δεν έχω γνωρίσει δυο άτομα που να βιώνουν την εμπειρία με τον ίδιο τρόπο. Παρόλα αυτά υπάρχουν κοινοί προβληματισμοί, όπως το τι να πούμε στα παιδιά για την ασθένεια, πώς να διαχειριστούν τις παρενέργειες των θεραπειών, πώς να διαχειριστούν τις διαπροσωπικές τους σχέσεις και τα πρωτόγνωρα συναισθήματα τους, το πένθος τους κτλ. Συνήθως τα παιδιά έχουν µεγαλύτερη εξοικείωση µε την έννοια του θανάτου, απ’ όσο νοµίζουµε. Ο θάνατος υπάρχει µέσα στα παραµύθια, στα παιχνίδια τους και µέσα στην καθηµερινή τους ζωή. Εισηγούμαι να μην φοβόμαστε να συζητάμε για τα πάντα με τα παιδιά μας και να ακούμε τις ερωτήσεις τους. Πίσω από μια ερώτηση που μας κάνει το παιδί μπορεί να κρύβονται βαθύτερες ανησυχίες και προβληματισμοί. Πρέπει να είμαστε σε θέση να τις εντοπίσουμε και να ανταποκριθούμε σε αυτές. Δεν είναι τόσο σημαντικό να αναζητούμε σωστές απαντήσεις στα ερωτήματα των παιδιών για το θάνατο όσο σημαντική είναι η σχέση που δημιουργούμε μαζί τους. Να είμαστε παρατηρητικοί στους μη λεκτικούς και στους συμβολικούς τρόπους επικοινωνίας του παιδιού. Οι απαντήσεις μας να είναι προσαρμοσμένες στις ανάγκες του παιδιού μας και να μοιραζόμαστε με τα παιδιά τις γνώσεις μας γύρω από τα θέματα της ζωής και του θανάτου. Να μοιραζόμαστε εμπειρίες αλλά και τις αδυναμίες και την απόγνωσή μας. Να τολμούμε να πούμε ‘’δεν ξέρω’’. Κανένας δεν μπορεί να έχει μια απάντηση για όλα, πόσο μάλλον για τον θάνατο.
Υποστηρίζω την ειλικρίνεια για διάφορους λόγους. Βασικά, ό,τι δείξεις στο παιδί σου, θα σου το δείξει πίσω. Είσαι ο καθρέφτης του παιδιού σου. Αν είσαι ειλικρινής μαζί του, θα είναι και αυτό ειλικρινές μαζί σου. Αν πεις ψέματα, θα χάσεις της εμπιστοσύνη. Και είναι σωστό να κάνουμε μια συνεχή ενημέρωση στα παιδιά μας γιατί, κακά τα ψέματα, τα αφορά. Ένας καρκίνος στην οικογένεια, αφορά όλη την οικογένεια. Όταν κάποιος έχει καρκίνο λέμε, όλη η οικογένεια νοσεί.
Ποια είναι επικοινωνία ανάμεσα στους γονείς και το σχολείο σε μια τέτοια περίπτωση;
Τουλάχιστον από τη δική μας της πλευρά, ενθαρρύνουμε τους γονείς να ενημερώνουν το σχολείο. Αν γίνεται ή όχι, είναι μια άλλη ιστορία. Μπορώ να πω ότι πιο νεαροί γονείς, θα το κάνουν. Για την ανταπόκριση του σχολείου, ακούω μικτά πράγματα. Άλλες φορές δρα με πάρα πολύ υποστηρικτικό τρόπο προς το παιδί και προς την οικογένεια, αλλά ακούω και περιπτώσεις εκπαιδευτικών που είτε αποφεύγουν ν’ αναμειχθούν ή θα αναμειχθούν με κάποιον τρόπο που δεν είναι, ίσως, ο πιο σωστός. Υπάρχει περιθώριο για εκπαίδευση στο συγκεκριμένο κομμάτι.
Τι μπορεί να αλλάξει στην εκπαίδευση όχι μόνο των παιδιών αλλά και της κοινωνίας και να αποτελέσει εξέλιξη;
Η απώλεια και ο θάνατος συνήθως αποτελούν ένα «αδιάβατο μονοπάτι» στον χώρο της εκπαίδευσης. Το θέμα του θανάτου σπάνια συζητιέται στα σχολεία δίνοντας τη λανθασμένη εντύπωση ότι είναι ένα θέμα με το οποίο δεν πρέπει να ασχοληθούμε.
Κατά συνέπεια, οι περισσότεροι εκπαιδευτικοί δυσκολεύονται να διαχειριστούν αυτού του είδους βιώματα των παιδιών τόσο μέσα στην τάξη όσο και στη σχολική μονάδα, αλλά και αδυνατούν να προσφέρουν βοήθεια στο οικογενειακό περιβάλλον των παιδιών.
Η γνώση δημιουργεί ασφάλεια και για τον λόγο αυτό θεωρώ ότι είναι απαραίτητη η εκπαίδευση τόσο του εκπαιδευτικού προσωπικού όσο και των μαθητών στην αντιμετώπιση κρίσεων. Όσον αφορά στο προσωπικό, είναι χρήσιμη η οργάνωση ημερίδων με τη συμμετοχή ειδικών που θα επιμορφώνουν, θα συζητούν, θα κάνουν διάφορες ασκήσεις και κυρίως θα εξοικειώνονται με αυτά τα θέματα. Όσον αφορά στα παιδιά, καλό θα ήταν να γίνει μια ενσωμάτωση του θανάτου και του πένθους ως θεμάτων στη σχολική δραστηριότητα, με αφορμή απλές καθημερινές καταστάσεις, όπως ο ερχομός του φθινοπώρου, ο θάνατος ή η απώλεια ενός κατοικίδιου κ.ά. Οι δραστηριότητες αυτές μπορούν να είναι προσαρμοσμένες στην ηλικία των παιδιών που απευθυνόμαστε. Ο θάνατος ως θέμα στη σχολική και προσχολική εκπαίδευση προϋποθέτει και τη στενή συνεργασία μεταξύ γονέων και εκπαιδευτικών, ώστε να είναι προετοιμασμένοι να στηρίξουν, αλλά και να απαντήσουν στις ερωτήσεις των παιδιών.
