Φιλοσοφία και θάνατος με τον Παύλο Μιχαηλίδη

Ο Παύλος Μιχαηλίδης είναι επίκουρος καθηγητής του Πανεπιστημίου Λευκωσίας στο Τμήμα Κοινωνικών Επιστημών. Τα κύρια ακαδημαϊκά του ενδιαφέροντα πραγματεύονται θέματα φιλοσοφίας και ηθικής, φιλοσοφίας της θρησκείας, παιδαγωγικής φιλοσοφίας, και θρησκειολογίας [email protected] https://orcid.org/0000-0003-0300-9142

8 Οκτωβρίου 2020

Ορίσαμε τη συνάντησή μας στις 6:30 το απόγευμα κι ήξερα καλά πως ο χρόνος δε θα ’ταν αρκετός για μια τέτοια συζήτηση με έναν άνθρωπο όπως ο Παύλος Μιχαηλίδης! Φιλοσοφία και θάνατος η θεματική μας και ο χρόνος πήρε άλλες διαστάσεις στην κουβέντα μας. Ταξιδέψαμε στο πριν και το μετά μας, κρατώντας επαφή με το τώρα μας. Το τώρα της στιγμής εκείνης, που είναι πια τότε, μα μοιάζει λες κι η κουβέντα συνεχίζεται κάθε φορά που φέρνω στη μνήμη μου στιγμές της. Στιγμές που αφήνουν μια γεύση ενθουσιασμού, με την έννοια του όρου (= εν Θεώ ουσία) και ευγένειας ειλικρινούς και δυσκολόβρετης στις μέρες μας. Ο Μιχαηλίδης ενδιέτριψε στα ερωτήματα εκ των υστέρων τιμώντας έτσι τη σελίδα αυτή με ένα εκτεταμένο κείμενο στη φιλοσοφία και τον θάνατο. Το κείμενο, αν και μεγάλης έκτασης, ρέει όμορφα και γεννά ενδιαφέρον για το τι ακολουθεί κάθε φορά.

Συμμερίζεστε το ότι ο θάνατος αποτελεί ταμπού στην εποχή μας;

Βέβαια! Μεγάλο ταμπού. Τα θέματα του σεξ και του θανάτου αποτελούν τα δύο ταμπού στην κοινωνία. Δεν μιλάμε γι’ αυτές τις δυο ορμές τις κρύβουμε πίσω από κλειστές πόρτες. Όταν το βίαιο ένστικτο του σεξ μπολιαστεί με τη συνειδητότητα ανώτερων συναισθημάτων του ανθρώπινου πνεύματος, μεταμορφώνεται και ανθίζει σ’ έρωτα και παιδεία. Ο έρως για τη γνώση δύναται να μεταμορφώσει αμετάκλητα το αμφίρροπο και υπερφίαλο ένστικτο σαρκικής επιθυμίας και θανάτου σε ορμή αγάπης.

Ο έρως πάντοτε συνεπικουρείται με σεβασμό, τρυφερότητα και στοργή προς τον συνάνθρωπο, επαυξάνοντας την επικοινωνία και τον θαυμασμό για τα επιτεύγματα της ιστορίας, του πολιτισμού, της τέχνης και των γραμμάτων· δημιουργεί την εκλεπτυσμένη κοινωνία.

Ο εχέφρων άνθρωπος επιδιώκει την ουσιαστική μεταμόρφωση της σαρκικής ορέξεως σε ερωτική δύναμη ζωής και γνώσης.

Μια τέτοια προοπτική μεταμόρφωσης ολότελα τροποποιεί τη στάση του ανθρώπου έναντι του περί θανάτου ερωτήματος. Ο θάνατος πλέον δεν καθίσταται η αντίθεση του έρωτα και της ζωής καθώς ο πόνος, η απώλεια και η φθορά, δεν οδηγεί σε αυτόματη αναπαραγωγή του πεπερασμένου βίου, ούτε δύναται να επιφέρει καθηλωτικό πάγωμα ψυχικού δυναμισμού. Μυστηριωδώς, το άγριο σαρκικό ένστικτο μεταμορφώνεται σε μια καινούργια αρχή εύνοιας και ευζωίας όπου η απώλεια αντικαθίσταται από πληρότητα·  και αντί για ταμπού θανάτου, αρχίζει σιγά-σιγά να γεννιέται μέσα στην καρδιά του ανθρώπινου πνεύματος, ένα καινούργιο έναυσμα και πάθος που αφορά στην ενδελεχή μελέτη του φαινομένου «θάνατος».

Ο Πλάτωνας εύστοχα καταδεικνύει στον Φαίδωνα πως η «μελέτη θανάτου» συνιστά την απαρχή και εξέλιξη του φιλοσοφείν, αναδεικνύει το πάθος του στοχαστικού και αναστοχαστικού βίου.  Με τη δια βίου μελέτη του φαινομένου «θάνατος» αρχίζει να κυριαρχεί στον άνθρωπο η σταδιακή ωρίμανση του έρωτα, καθώς μια καινούργια και άκρως μυστήρια συνειδητότητα που διαλύει την φαινομενική αντίθεση μεταξύ θανάτου και έρωτα (ζωής), προσδίδει μια ανώτερη σύνθεση που αναιρεί όλες τις πρότερες δισυπόστατες έννοιες και προσεγγίσεις. Ενδεχομένως, ο «θάνατος» και η «ζωή» δεν συνιστούν αντίθετες ροπές, ένστικτα ή δυνάμεις.

Σε κάθε στιγμή του βίου μας ο θάνατος είναι μέσα στη ζωή και η ζωή μέσα στον θάνατο. Φυσικά, αυτή η συνειδητοποίηση ολότητας που αναγνωρίζει τη μια έννοια εντός της άλλης δεν είναι εύκολη υπόθεση. Αυτό, γιατί στον βίο μας συνήθως αδυνατούμε να συνειδητοποιήσουμε τη ζωή ως ολότητα· με τον ένα ή άλλον τρόπο υποβιβάζουμε τον έρωτα στο επίπεδο της τυφλής σεξουαλικής ορμής που αυτομάτως «εική και ως έτυχε». Όμως σε αντιδιαστολή μ’ όλα τα έμβια όντα, ο άνθρωπος προικίστηκε με το προνόμιο της συνειδητότητας, της συναίσθησης και επίγνωσης της θέσης και του προορισμού ύπαρξής του.  

Αδιαμφισβήτητα, το συνειδησιακό καθεστώς που δόθηκε στον άνθρωπο αποτελεί συνάμα δώρο και δοκιμασία. Αποτελεί δώρο διότι το ανθρώπινο ον μπορεί να κατανοήσει εις βάθος ό,τι συνειδητοποιεί, έτσι διαμορφώνει πρόγραμμα ζωής, επιλέγει και οργανώνει τον βίο του· θέτει σκοπούς και στόχους που προσδίδουν νόημα στην καθημερινότητα και στην ιερότητα της ζωής εν γένει. Όμως, η συνειδητότητα επίσης αποτελεί δοκιμασία σκληρή, συνεχή και επίπονη, διότι ο άνθρωπος διαρκώς καλείτε να αποσαφηνίσει και να διασαφηνίσει τη σχέση του με τυφλές σαρκικές ορέξεις «παντός είδους», καθώς και με ποικιλόμορφα πάθη που αυτόματα οδηγούν στον ψυχικό θάνατο.  Πρωτίστως, το ανθρώπινο ον καλείται να οργανώσει τον βίο του βάση της σταδιακής συνειδητοποιήσεως του τελειωτικού θανάτου, μεγέθους που σηματοδοτεί το οριστικό τέλος επιλογών, σκοπών και στόχων. Ενώπιον του θανάτου, ο άνθρωπος στέκει «ενώπιος ενωπίω», διαρκώς δοκιμάζεται. Η δοκιμασία έγκειται στο ότι καλείται να αναγνωρίσει τη ζωή ως ολότητα· και, εν τέλει, είναι η συνειδητοποίηση του οριστικού τέλους του κόσμου του που ενεργοποιεί τη γένεση του ιερού έρωτα, προσδίνοντας ηθικό νόημα στον βίο, σε κάθε ενέργεια σκοπό και στόχο.

Του λόγου το αληθές, η καταβολή φόβου καθίσταται η αιτία που μας αναγκάζει να κρυβόμαστε πίσω από μια επιδερμική ηθικολογία, οδηγώντας μας ανελλιπώς σε άρνηση της βαθύτερης αναζήτησης του εσώτερου νοήματος των συναφών εννοιών «σεξ» και «θανάτου», εννοιών που καταντούν να μας τρομοκρατούν. Εν ολίγοις, όταν οι έννοιες «σεξ» και «θάνατος» δεν ευοδωθούν δια του έρωτος καθίστανται ταμπού, διότι συνιστούν τον υποβιβασμό της ζωής και του ανθρώπου. Επομένως, η αποσαφήνιση της διαφοράς μεταξύ των δυο αλληλοσυνδεόμενων εννοιών «σεξ» και «έρωτα» στην ολότητα τους δεν είναι εύκολη υπόθεση· για να επιτευχθεί χρειάζεται μαθητεία και μύηση στο ενδότερο νόημα του φαινομένου «θάνατος».

Η μελέτη θανάτου, λοιπόν, οδηγεί ανελλιπώς στον έρωτα για τη ζωή, διασαφηνίζει τον παλμό και τη δύναμη της. 

Η βαθιά μελέτη, η σπουδή στην περί έρωτος στοχαστική φιλοσοφία έχει διαχρονικά προσδώσει τη σωστή κατανόηση της αγάπης και του σεβασμού, μιας προοπτικής που σβήνει τον φόβο και διαλύει κάθε ταμπού περί «σεξ» και «θανάτου», διατρανώνοντας έτσι τις έννοιες αυτές στη σωστή τους εννοιολογική βάση. Μ’ αυτό κατά νου, «ζωή» και «θάνατος» δεν αποτελούν αντίθετες, αλλά ταυτόσημες έννοιες: η ζωή και ο έρωτας είναι ο θάνατος, και ο θάνατος είναι η ζωή και ο έρωτας: το ένα είναι μέσα στο άλλο.

Aν κάποιος μ’ ερωτούσε να συνοψίσω σε μια πρόταση την ανώτερη συνειδητοποίηση των μεγάλων φιλοσόφων περί ολότητας της απανταχού ζωής και θανάτου, θα απαντούσα: «τα πάντα είναι μέσα στα πάντα». Με άλλα λόγια, αν κάποιος με ερωτούσε: «συνόψισε μου σε παρακαλώ, τι σηματοδότησαν οι μεγαλύτεροι φιλόσοφοι ως τον ανώτερο στόχο της ζωής;» Απερίφραστα, θα απαντούσα, η συνειδητοποίηση πως «τα πάντα είναι μέσα στα πάντα». Φυσικά, αυτή η πρόταση αποτελείται από κενές λέξεις (έννοιες άνευ νοήματος), οι οποίες δεν σηματοδοτούν τίποτε, εάν η κατανόηση τους δεν καταστεί βίωμα. Η κάθε έννοια αποτελεί ένα πολυδιάστατο σύμβολο, η διασαφήνιση του οποίου πάντοτε εξαρτάται από το επίπεδο συνειδητότητας έκαστου εξ ημών.

Δηλαδή, πώς μπορεί κάποιος να το καταλάβει;

Η κατανόηση επέρχεται με την εξέλιξη της συνειδητότητας· δεν υπάρχει άλλος τρόπος. Ο καθένας κατανοεί τις έννοιες (όπως για παράδειγμα τις έννοιες «θάνατος» και «ζωή»), αναλόγως του επιπέδου της συνειδησιακής εξέλιξης του/της. Ο συνειδητοποιημένος άνθρωπος κατανοεί το κάθε σύμβολο, την κάθε έννοια, ποικιλοτρόπως και πολυδιάστατα.

Πριν πολλά χρόνια στις αρχές των προπτυχιακών μου σπουδών στο πανεπιστήμιο του Binghamton στην Νέα Υόρκη, είχα ένα καθηγητή φιλόσοφο που φυσιογνωμικά έμοιαζε του Πλάτωνα, ή τουλάχιστον όπως εγώ φαντάζομαι τον αρχαίο φιλόσοφο: ήταν ψηλός με μια εντυπωσιακή γενειάδα και ολόλευκα σγουρά μαλλιά. Η πρώτη πρόταση που άρθρωσε με απίστευτη σοβαρότητα και άκρως επιβλητικό ύφος στο πρώτο μάθημα,  ήταν η εξής: «Θα σας πω ευθέως και ευθαρσώς, η φιλοσοφία, όπως και η ζωή, είναι ό,τι ο καθένας καταλάβει». Αυτή η πρόταση λοιπόν γράφτηκε στο βαθύ υποσυνείδητο μου·   και με το πέρας των χρόνων άρχισα σιγά σιγά να κατανοώ το πηγαίο νόημά της.

Δεν ήταν τόσο απλό όσο ακουγόταν.

Ναι, το βαθύτερο νόημα της πρότασης αυτής είναι αινιγματικό, άβατο και άπατο· δεικνύει την κατανόηση πως «τα πάντα είναι μέσα στα πάντα». Όλα είναι μέσα σ’ όλα. Θεωρούμε ότι τα πράγματα, οι έννοιες ή τα όντα ευρίσκονται κάπου, μπορεί σ’ ένα ενδιάμεσο κόσμο, όμως τελικά: όλα είναι μέσα μας, ακόμη και ο λεγόμενος εξωτερικός κόσμος. Αυτό, γιατί το «μέσα» και το «έξω» όπως και όλες οι έννοιες δεν αποτελούν ούτε δεικνύουν αφηρημένα αντικείμενα. Αντιθέτως, οι έννοιες είναι όντα ζωντανά· και η γλώσσα ολοζώντανη ούσα, είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με το είναι του ανθρώπου.

Φιλοσοφικά ομιλούντες, στον φωτισμένο άνθρωπο το «μέσα» και το «έξω», το «εδώ» και το «εκεί», το «εγώ» και το «εσύ», δεν αποτελούν αμφίρροπες, δισυπόστατες, και φαινομενικά αντίθετες έννοιες, αλλά εναρμονίζονται δια του «όντως Είναι» δίνοντας τόπο στην αέναη παρουσία του Όντος που ξεδιπλώνει στο «αιώνιο παρόν» το μυστήριο άνοιγμα κόσμου και χρόνου –της αιωνιότητας– όπου συνυπάρχουν όλες οι στιγμές, παρελθόν, παρόν, και μέλλον. 

Η συνείδηση και ιστορία του ανθρώπου, εν γένει, ο πολιτισμός, όλα είναι μέσα μας. Πολιτισμοί και βιώματα που δεν ακουμπήσαμε με ένα άκρως μυστήριο τρόπο (που υπερβαίνει περιγραφή και εξήγηση), ανήκουν στο συλλογικό υποσυνείδητο της ανθρωπότητας· είναι «μέσα μας». Το θέμα είναι τόσο άφατο: υπερβαίνει το διαχωρισμό υποκειμένου και αντικειμένου, ακόμη και την ίδια τη γλώσσα μας.

Γιατί, λοιπόν, αφού όλα είναι μέσα μας και μας αφορούν, δεν τα συζητούμε; Τι μας κρατά πίσω;

Μας κατακρατά ο φόβος της εξερεύνησης του ίδιου του εαυτού μας και της ζωής. Το ερώτημα σου είναι συνυφασμένο με ένα άλλο συγγενικό ερώτημα: «πώς σταδιακά δυνάμεθα να αποδομήσουμε ό,τι μάθαμε;» Δηλαδή, «πώς μπορούμε συνειδητά να πορευθούμε προς την αναγέννηση δια του θανάτου του πρότερου εαυτού μας;» Εκ των ων ουκ άνευ, η αποδόμηση των πάντων είναι δύσκολη υπόθεση, μπορεί και ακατόρθωτη. Καλό είναι όμως για τον άνθρωπο να έχει ένα γόνιμο και ακατόρθωτο στόχο, ένα άπιαστο όραμα.

Η καθημερινότητα των περισσότερων ανθρώπων στον πλανήτη ασχολείται με την επιβίωση. Αλλά έστω και εάν καταφέρουμε να αποκτήσουμε οικονομική αυτάρκεια, κάποια διπλώματα και επίπεδο μόρφωσης, δηλαδή, να αναβιβάσουμε ποιοτικά το επίπεδο ζωή μας, συνήθως, πεισματικά και αδιάντροπα, ανυποχώρητα, επιμένουμε στο καθιερωμένο και στην άγονη ρουτίνα, καθώς και σε εθισμούς και εμμονές.

Με αυτό κατά νου, κάποιος μπορεί σωστά να προτάξει πως ουσιαστική μόρφωση σημαίνει συνεχής και ανελλιπής μεταμόρφωση, αδιάλειπτη αλλαγή. Αυτό το μονοπάτι είναι δύσκολο και στενό, διότι κάποιος κολυμπά ενάντια στο ρεύμα της κοινωνικής συνείδησης, ενάντια σ’ όλα που η κοινωνία προβάλει ως επιτυχία. Εν τέλει, στην παρούσα φάση η παγκόσμια κοινωνική συνείδηση αποτελεί χαμηλή συνειδητοποίηση των πραγμάτων και της αλήθειας, προωθεί κυρίως οικονομικά και πολιτικά συμφέροντα, άσκοπες διαμάχες που καταλήγουν σε αδικοχαμένους πολέμους, σε φτώχια, διαφθορά, τρομοκρατία, κ.ο.κ.

Είναι επειδή δεν βρίσκουμε χρόνο;

Ναι, αλλά δεν έχουμε ούτε καθοδήγηση. Δεν είναι τώρα που έπαψε η κοινωνική συνείδηση να μελετά το μέγα ερώτημα του θανάτου που όντως αποτελεί την κορύφωση του φιλοσοφείν, και απεικονίζει το πιο καίριο, το μέγιστο των ερωτημάτων της πνευματικής συνείδησης και ιστορίας του ανθρώπου, των φιλοσοφιών και θρησκειών. Ο καθολικός φόβος για τον θάνατο, που επικρατεί ενδόμυχα στον άνθρωπο και την κοινωνία, δεν επιτρέπει στην κοινωνική συνείδηση να διεισδύσει στο περί θανάτου ερώτημα. Κυρίως, υπερνικά η απάρνηση του ίδιου του ερωτήματος το οποίο κρύβουμε κάτω από το χαλί, από τον ίδιο τον εαυτό μας.

Τι είναι ο θάνατος;