Όταν πριν από δέκα και βάλε χρόνια αναζητούσα παιδικά βιβλία που να πραγματεύονται την απώλεια και το πένθος, ήρθα αντιμέτωπη με την περιορισμένη βιβλιογραφία που υπήρχε στην ελληνική γλώσσα. Στην πλειονότητά τους τα βιβλία ήταν μεταφράσεις κυρίως από την αγγλική. Γι’ αυτό και τότε δεν μου ήταν δύσκολο να ετοιμάσω μια λίστα με τα βιβλία αυτά. Ο κατάλογος αυτός έχει σήμερα μεγαλώσει κατά πολύ και τον ανανεώνω κατά καιρούς προσθέτοντας “νέα” βιβλία που φτάνουν στα χέρια μου. Ο κατάλογος δεν αποτελεί σε καμία περίπτωση προσωπικές μου προτάσεις – με αρκετά από αυτά έχω μεγάλες ενστάσεις στον τρόπο που προσεγγίζουν το θέμα της απώλειας και του θανάτου. Είναι όμως μια καταγραφή του πώς και πόσο η παιδική βιβλιογραφία στο θέμα αυτό πληθαίνει.
Σήμερα, το βιβλιοπωλείο που επισκέπτομαι συνήθως, έχει πια ειδική κατηγορία στον όροφο με τα παιδικά βιβλία με τίτλο πένθος. Δεν βρίσκει κανείς πάνω από δέκα βιβλία τη φορά, αλλά κάθε φορά που το ψάχνω, όλο και με κάποιο νέο -νεότερης ή παλαιότερης έκδοσης- βιβλίο θα εμπλουτίσω τη συλλογή μου. Στην κατηγορία αυτή βρίσκω βιβλία που πραγματεύονται άμεσα και στοχευμένα την απώλεια αγαπημένου προσώπου. Παλιότερα αφορούσαν κυρίως την απώλεια του παππού. Ο παππούς, που αποτελεί μια αγαπημένη μορφή για τα περισσότερα παιδιά, η οποία όμως συνήθως δεν είναι τόσο κοντά όσο η γιαγιά που κάποιες φορές αντικαθιστά και τη μητρική φροντίδα. Η αποκλειστική σχεδόν παρουσία του παππού σε βιβλία που απευθύνονται σε παιδιά έχει πια πάψει να ισχύει. Στην κατηγορία πένθος συναντά κανείς βιβλία που πραγματεύονται απώλειες κι άλλων αγαπημένων προσώπων όπως γιαγιάδων, αδελφιών, ακόμα και γονιών, καθώς και απώλειες και πένθος που βιώνεται μετά από άλλους αποχωρισμούς, όπως η μετακόμιση και το διαζύγιο.
Τα πιο όμορφα κι ενδιαφέροντα βιβλία είναι, κατά τη γνώμη μου, αυτά που μες την ιστορία τους εμπερικλείουν την απώλεια και το πένθος, έτσι όπως αυτά ως βιώματα συμπεριλαμβάνονται στη ζωή μας και δεν διεκδικούν καμιά αποκλειστικότητα. Σ΄ αυτά τα βιβλία φτάνω συνήθως μετά από συστάσεις συναδέλφων εκπαιδευτικών, που το ‘δερε η στιγμή να βουτήξαμε κάποια στιγμή στα βαθιά μιας συζήτησης για την απώλεια και το πένθος σε σχέση με τα παιδιά.
Όταν, λοιπόν, παλιά αναζητούσα παιδικά βιβλία που να πραγματεύονται την απώλεια και το πένθος, πίστευα πως αυτά μπορούσαν ν’ ανήκουν σε κατηγορίες ανάλογα με την ηλικία στη βάση μιας λογικής που αφορά στη γνωστική ανάπτυξη των παιδιών, αλλά και των όσων η διεθνής βιβλιογραφία στο Death Education υποστηρίζει. Δεν ήταν εύκολα. Ένιωθα, όμως, την ανάγκη να το κάνω σαν ένα μπούσουλα στο τι θα πρότεινα στους εκπαιδευτικούς και τους γονείς που με ρωτούσαν. Η σπειροειδής προσέγγιση της Wagner αποτέλεσε τη βάση μου, τόσο χρήσιμη όσο η κάθε θεωρία που πλαισιώνει κάθε εγχείρημα. Κουβαλόντας την εμπειρία των δέκα και πλέον χρόνων της προσέγγισης των εννοιών της απώλειας και του πένθους μέσα από το παιδικό βιβλίο, τη δική μου εμπειρία ως εκπαιδευτικός και εκπαιδεύτρια εκπαιδευτικών όσο και των συναδέλφων μου, έχω μαζέψει τόσους πολλούς outliers – παιδιά που δεν χώρεσαν στο πλαισίωμα αυτό. Συνάντησα παιδιά που μπαίνουν σε αναλύσεις βιβλίων τις οποίες δεν έκαναν ούτε και οι ενήλικες σε παρόμοιο πλαίσιο, παιδιά που δεν μπορούσαν να αντιληφθούν τη μη αναστρεψιμότητα του θανάτου έστω κι αν, σύμφωνα με τα ερευνητικά δεδομένα που έχουμε, βρίσκονταν σε ηλικία που θα ανέμενε κανείς να το κάνουν, ακόμα και παιδιά που μπορούσαν να το κάνουν ενώ βρίσκονταν σε πολύ μικρότερη ηλικία από την αναμενόμενη. Οι εμπειρίες των παιδιών ομολογουμένως διαδραματίζουν ένα πολύ σημαντικό ρόλο σ’ αυτό, ωστόσο αυτό αποτελεί μια οπτική μόνο, μια ένδειξη. Οι έρευνες που το αφορούν, όπως και οι έρευνες που έχουν να κάνουν με τη φωνή των παιδιών σε όλα αυτά που συζητούμε είναι εξαιρετικά περιορισμένες.
Ήδη στη δεύτερη δεκαετία ενασχόλησής μου με το θέμα, προσωπικά θεωρώ πως τα βιβλία δεν απευθύνονται σε συγκεκριμένες ηλικίες. Έχω δει εκπαιδευτικούς διαφόρων ηλικιών να βουρκώνουν με ένα παιδικό βιβλίο, κι άλλους να δυσκολεύονται μ’ ένα βιβλίο που τα παιδιά συζητούν αβίαστα ακουμπώντας, πολλές φορές, σε φιλοσοφικές αναζητήσεις, τις οποίες το ενήλικο μυαλό είτε δεν τολμά είτε δεν ξέρει πια να φτάνει…
Με δεδομένο ότι οι ιστορίες διαβάζονται με διαφορετικά μάτια ή – για να είμαστε ακριβείς – με διαφορετική ματιά, η κατηγοριοποίηση των βιβλίων ανά ηλικία είναι εντελώς υποκειμενική. Η παρουσίαση, που συνοδεύει τον κάθε τίτλο στοχεύει στη σύντομη αποτύπωση του περιεχομένου του βιβλίου, για να γίνεται εύκολα η επιλογή συγκεκριμένης θεματικής. Αναπόφευκτα εμπεριέχει τη δική μου προσωπική υποκειμενική κριτική, την οποία θεωρώ σημαντική να έχει κατά νου ο ενήλικας που επιλέγει το συγκεκριμένο βιβλίο για τα παιδιά… Σε καμία όμως περίπτωση δεν αφορά στη λογοτεχνική αξία του κάθε βιβλίου.
