Στις 22 Ιουλίου 2011, ο Anders Bering Breivik στάθμευσε ένα βαν γεμάτο εκρηκτικά μπροστά από αυτά τα κτίρια στο Όσλο της Νορβηγίας. Η έκρηξη που ακολούθησε σκότωσε οκτώ άτομα και προκάλεσε εκτεταμένες ζημιές.
Στη συνέχεια μετακινήθηκε στο νησί Utøya, περίπου 40 χιλιόμετρα μακριά, ντυμένος ως αστυνομικός και οπλισμένος.
Η νεολαία του Εργατικού Κόμματος (AUF) διοργάνωνε καλοκαιρινή κατασκήνωση εκεί. Ο Breivik σκότωσε 69 άτομα από τα 564 που βρίσκονταν στο νησί, τα περισσότερα από αυτά έφηβοι, σκορπώντας τον τρόμο καθώς τους κυνηγούσε για μία ώρα και 15 λεπτά, παγιδευμένους σε ένα νησί μόλις 0,12 τετραγωνικών χιλιομέτρων, περιτριγυρισμένο από παγωμένα νερά. Όπως είπε αργότερα, ήθελε να εξαλείψει τους νέους ηγέτες του κόμματος, της κυρίαρχης πολιτικής δύναμης της Νορβηγίας, την οποία κατηγορεί για την άνοδο του πολυπολιτισμού, την πολιτική της ανεκτικότητας και της συμπερίληψης.
Λίγες μέρες πριν, τη Δευτέρα, 24 Ιουνίου, 2024, βρέθηκα στο νησί Utøya – από όπου και οι φωτογραφίες της ανάρτησης αυτής. Η επίσκεψή μου ήταν στο πλαίσιο του ευρωπαϊκού προγράμματος ConCitizen, στο οποίο η Κύπρος συμμετείχε μέσω του Ανοικτού Πανεπιστημίου μας. Δεν είμαι βέβαιη αν μπορεί κανείς να επισκεφτεί το νησί ως τουρίστας. Σίγουρα η ξενάγηση γίνεται σε οργανωμένα σύνολα, όμως είναι μια εμπειρία που θα ήταν κρίμα να μην μοιραστεί. Γι’ αυτό γράφω.
Γιατί να πάει κανείς επίσκεψη σε ένα νησί που, λίγα μόλις χρόνια πριν, 69 άνθρωποι έχασαν τη ζωή τους με βίαιο τρόπο; Τι ωφελεί να βρεθεί κανείς σε έναν χώρο που η κάθε του γωνιά έχει την παράνοια ενός Breivik και τον τρόμο που αυτή προκάλεσε σε 69 ανθρώπους που σκοτώθηκαν και σε άλλους 495 που κατάφεραν να επιζήσουν, με ό,τι αυτό συνεπάγεται; Τι μνημονεύεται ακριβώς σε έναν τέτοιο τόπο; Αυτές ήταν οι δικές μου πρώτες έντονες σκέψεις από την ώρα που πάτησα το πόδι μου στο νησί, οι οποίες με παίδευαν ως τη στιγμή που ξεκίνησε η ιδιαίτερη ξενάγηση από τον Jørgen Watne Frydnes.
Ο Jørgen τέθηκε επικεφαλής της Utøya, στα 26 του χρόνια, με αποστολή το δύσκολο έργο του ‘μετά’. Τι θα γινόταν με το νησί μετά το τρομοκρατικό αυτό κτύπημα; Ποιο μνημείο άρμοζε στο νησί και τους ανθρώπους; Πώς θα συνεχιζόταν η ζωή στο νησί μετά; Ο ίδιος δήλωσε πως ένιωθε ναΐφ σε αυτήν τη συνθήκη μιας και ούτε οι σπουδές του ως πολιτικός επιστήμονας του έδιναν μια επιστημοσύνη σε σχέση με το πένθος των ανθρώπων, αλλά ούτε και η ιστορία της Νορβηγίας είχε κάποιο προηγούμενο περιστατικό στο οποίο μπορούσε να κτίσει. Φάνηκε, όμως, πως, παραδόξως, το να παραδέχεσαι πως δεν είσαι ειδικός στα θέματα απώλειας και πένθους, είναι το σπουδαιότερο βήμα προτού ενεργήσεις για αποφάσεις που αφορούν άλλους πολύ προσωπικά.
Η ξενάγηση στο νησί δεν άρχισε με αναφορά στο κτύπημα της 22ας Ιουλίου 2011… Το νησί υπήρχε και πριν! Κι η ιστορία του κάθε τόπου δεν είναι -και δεν πρέπει να είναι- αμέτοχη σε αποφάσεις που έχουν να κάνουν με το όποιο ‘μετά’. Αναπόφευκτα, βέβαια, η ιστορία κάθε γωνιάς του νησιού χρωματίστηκε και με το δύσκολο χρώμα της μέρας εκείνης. Έτσι, για παράδειγμα, δίπλα από το σπίτι που φιλοξένησε κάποια στιγμή τον Tolstoy, ήταν το σπίτι στο οποίο κρύφτηκαν κάποια από τα παιδιά που κατάφεραν να σωθούν από τις σφαίρες του δολοφόνου. Κι εκεί που το κύμα σκάει στα βράχια κι οι έφηβοι χρόνων πολλών αφήνονταν σε ρομαντικά ηλιοβασιλέματα, ήταν τα βράχια στα οποία κάποια παιδιά σκοτώθηκαν στην προσπάθειά τους να γλιτώσουν ή πυροβολήθηκαν έτσι όπως ήταν κρυμμένα σε αυτά.
Ο ήχος του ανέμου ανάμεσα στα δέντρα έμοιαζε να θέλει κάτι να μας πει. Κάτι που δεν καταλάβαινα, λες κι ήταν σ’ άλλη γλώσσα απ’ τη δική μου. Κι εκείνα τα δέντρα… Σε τι εξυπηρετούσε να ναι τόσο ψηλά με τόσο λεπτούς κορμούς, μέγεθος ανίκανο να κρύψει και να γλιτώσει έστω και ένα παιδί που έτρεχε να σωθεί; Έμοιαζε λες κι η φύση δεν καταλάβαινε από τον πόνο των ανθρώπων. Κι ήτανε όμως τόσο όμορφη – ακριβώς λες και καταλάβαινε…
Την ιστορία του ‘μετά’ του νησιού, την ακούσαμε σε πρώτο πρόσωπο από τον Jørgen κι ίσως γι’ αυτό να καταλάγιασαν τα ερωτήματα που με ταλαιπωρούσαν. Τα συναισθήματα κι οι σκέψεις μου σταμάτησαν να συγκρούονται, καθώς κάναμε τον γύρο του νησιού περπατώντας. Την εμπειρία του άλλου δεν μπορείς να την αμφισβητήσεις – πόσο μάλλον δε όταν την μοιράζεται ανθρώπινα μαζί σου. Κάλεσε πολύ νωρίς, όπως φάνηκε στη συνέχεια, τους γονείς των παιδιών που σκοτώθηκαν μέσα στην καφετέρια της κατασκήνωσης, να συναποφασίσουν για το τι θα ήθελαν να γίνει με το κτίριο αυτό. Η συζήτηση κατέληξε σε θυμό, που κουβαλούσαν ήδη μέσα τους οι άνθρωποι και που βρήκε μια ευκαιρία να εξωτερικευτεί ως αντιπαράθεση. Άλλοι απαίτησαν να κατεδαφιστεί το κτίριο. Πώς θα άντεχαν να βλέπουν το κτίριο στο οποίο δολοφονήθηκαν τα παιδιά τους; Άλλοι διαφωνούσαν. Οι γονείς που έχασαν τα παιδιά τους κάπου στο δάσος του νησιού είχαν ένα κάποιο σημείο αναφοράς… Πώς θα γινόταν να στερήσουν το αντίστοιχο από τους γονείς των 19 εφήβων που δολοφονήθηκαν μέσα στο κτίριο; Η αναζήτηση μιας λύσης κράτησε γύρω στα τέσσερα χρόνια κι η απόφαση πάρθηκε μετά από πολλές κατ’ ιδίαν συναντήσεις του Jørgen και της ομάδας του με τους γονείς των παιδιών – μία προς μία οικογένεια!
Η απόφαση πάρθηκε και υλοποιήθηκε: μέρος της καφετέριας κρατήθηκε ως είχε και πλαισιώθηκε με 69 ξύλινους ορθογώνιους δοκούς, όσοι και οι νεκροί στο νησί. Οι δοκοί ενώνονται μεταξύ τους με γυάλινους τοίχους, που θυμίζουν την ευθραυστότητα, αλλά και που επιτρέπουν πάντα στον χώρο να φωτίζεται και τη μνήμη να επιμένει. Περιμετρικά του κτιρίου 495 ξύλινοι πάσσαλοι, ένας για κάθε επιβιώσαντα που βρισκόταν εκείνη τη μέρα στο νησί, μοιάζουν να αγκαλιάζουν το κτίριο. Ανάμεσα τους διάκενο για φως και αέρα… Το νέο κτίριο είναι γνωστό ως Hegnhuset, το οποίο μπορεί να μεταφραστεί ως “το σπίτι της προστασίας” αφού προστατεύει το κτίριο καθώς και τις ιδέες και τα ιδανικά που υποδηλώνει. Το κτίριο της καφετέριας είναι εντελώς περιφραγμένο μέσα στο Hegnhuset, ώστε αυτοί που δεν αντέχουν να το θυμούνται, να προστατεύονται από το να το βλέπουν. Τόσος σεβασμός!
Μέσα στο νέο αυτό κτίριο-μνημείο υπάρχουν οι ξύλινοι τοίχοι του παλιού με τα σημάδια από τις σφαίρες, χώροι που χάθηκαν ζωές, πίσω από πόρτες, πίσω απ’ το πιάνο… φωτογραφίες ανθρώπων που χαμογελούν κόντρα στην εικόνα του τρόμου που θα ‘χαν τα πρόσωπά τους την τελευταία τους στιγμή… χώρος ν’ αφήσεις τις σκέψεις σου, μια κάρτα, ένα λουλούδι, αν θες… τα τελευταία μηνύματα που αντάλλαξαν γονείς και παιδιά στα κινητά τους κι η αγωνία – η αγωνία αν θα σωθούν. Κι η αγωνία του τι σώθηκε.
Μέσα στο κτίριο αυτό, που δεν ήθελαν να ’ναι μόνο μνημείο, μα κάτι ζωντανό μαζί με τη μνήμη, υπάρχει χώρος που μαζεύονται και συζητούν οι άνθρωποι για τη δημοκρατία. Κρατιούνται, έτσι, η αποστολή του νησιού αυτού και η ιστορία του ζωντανές. Αυτό ήταν κύριο μέλημα της απόφασης για το ‘μετά’ τούτου του τόπου: να μην επιτραπεί στην τρομοκρατία να νικήσει και να σταματήσει τον χρόνο και τη ζωή στο νησί.
Δύσκολος χώρος να βρεις τη δύναμη να πατήσεις το κουμπί μιας φωτογραφικής μηχανής ή ακόμα και για ένα κλικ στη μηχανή του κινητού σου. Τελευταία στιγμή κράτησα αυτό:
after July 22
after we were blown to pieces
after friday fell apart in our hands
after we had to learn norwegian all over again
after the grief reached the roots of our hair
after the days began raining down over us
words survive a mine millimetre glock
love is stronger than a five hundred kilo bomb
holding hands is mightier than a loading motion
a little kiss worth more than fifteen hundred pages of hate
a we worth so much more than an i
there’ll be another July twenty two, there must be
a ferry to carry other beating hearts across
tents pitched on the green grass
the kiss of the morning sun to awaken the island
hey, hey, time to get up and change the world
frode grytten, jull 2011
Έτσι, όπως γράφτηκε και το ποίημα αυτό, χωρίς κανένα κεφαλαίο γράμμα, χωρίς καμιά υπερβολή, χωρίς καμιά ανάγκη για υπερβολή, χωρίς καμιά απαίτηση η μέρα και ο μήνας να γραφτεί με κεφαλαία – ούτε η αρχή της πρότασης… ούτε τίποτα, οι λέξεις λεν την ιστορία τους και περνούν τα μηνύματά τους δίχως να φωνάζουν.
Lysningen (το ξέφωτο)
Στα βόρεια του νησιού υπάρχει ένα ξέφωτο όπου και το μνημείο με τα ονόματα και τις ηλικίες ανθρώπων που χάθηκαν στις 22 Ιουλίου 2011 στην Utøya. Είναι ένας ατσάλινος δακτύλιος, αναρτημένος από τα δέντρα· ένας κύκλος – όπου κανένα όνομα δεν είναι πρώτο ή τελευταίο. Κάθε μέρα, κατά τη διάρκεια της διαδρομής του ήλιου στον ουρανό, κάθε όνομα φωτίζεται μοναδικά για λίγο. Τη μέρα των γενεθλίων του κάθε ενός τοποθετούνται στο όνομά του τριαντάφυλλα. Στον κύκλο αυτό δεν είναι γραμμένα όλα τα ονόματα όσων πέθαναν, αλλά μόνο όσων οι γονείς ή οι οικείοι τους το επέτρεψαν. Ωστόσο, έχει αφεθεί χώρος για να προστεθούν τα ονόματα που λείπουν όταν και αν οι συγγενείς τους θελήσουν να το κάνουν. Τόσος σεβασμός!
Η επίσκεψη στην Utøya με αναστάτωσε. Συναισθήματα -πολύ δικά μου και ξένα- με κατέκλυσαν. Μα έφυγα με ένα παράδοξα όμορφο (όμορφο; φοβάμαι λιγάκι τις λέξεις) και αισιόδοξο συναίσθημα. Το νησί είναι αναμφίβολα ένας τόπος μνήμης, μα συνάμα κι ένας χώρος αναστοχασμού. Ένας χώρος που πυροδοτεί, σήμερα περισσότερο από ποτέ εξαιτίας της πρόσφατης ιστορίας του, συζητήσεις για την ισότητα, τη συμπερίληψη, την ελευθερία του λόγου, τη δημοκρατία, την ειρήνη.
Αυτό που με ενόχλησε στην αρχή, ήταν αυτό που στο τέλος ζήλεψα – σε πολύ προσωπικό επίπεδο, αλλά και σε συλλογικό: Οι Νορβηγοί πέτυχαν έμπρακτα να σεβαστούν το δικαίωμα των ανθρώπων να μπορούν να επισκέπτονται τον τόπο, το σημείο, όπου οι δικοί τους αγαπημένοι πέθαναν. Σεβάστηκαν το δικαίωμά τους να αποφασίζουν οι ίδιοι αν και πότε θα το κάνουν. Άφησαν αυτήν την επιλογή, δική τους και μόνον. Αυτό έχει να κάνει με τον σεβασμό στο πένθος του άλλου, όταν αυτός γίνεται πράξεις και δε μένει στα λόγια και στη συμπόνια του οίκτου, που την έχουμε εύκολη. Μπόρεσαν οι Νορβηγοί μέσα σε 4 μόλις χρόνια να καταλήξουν συλλογικά με μια απόφαση που αφορούσε όλους και προερχόταν από όλους – ακόμα και αυτούς που διαφωνούσαν, η γνώμη των οποίων έγινε σεβαστή και σε πρακτικό επίπεδο (δείτε το κτίριο ή τη συμπερίληψη των ονομάτων στο μνημείο). Και κατάφεραν να πετύχουν ένα τόσο ακραίο και τραυματικό γεγονός να μην σταματήσει τον χρόνο, μα, δίνοντας χώρο στη μνήμη, να συνεχίζουν να ζουν. Να ζουν.
