Πάει λίγος καιρός που διάβασα το «Ζήτημα θανάτου και ζωής» των Yalom. Το είχα μέρες να περιμένει εδώ στο γραφείο τη σειρά του να γίνει κείμενο για μοίρασμα. Είναι ένα βιβλίο τα κεφάλαιά του οποίου γράφονται από τον Irvin και τη Marilyn εναλλάξ, ως τη στιγμή που η Marilyn πεθαίνει κι ο σύζυγός της γράφει τα τελευταία κεφάλαια μόνος. Πρόκειται για αυτοβιογραφικό κείμενο, βαθιά αληθινό και καθόλου καμουφλαρισμένο σε θεωρίες, φιλοσοφίες και ρητά! Γυμνή αλήθεια προβάλει από παντού για το επικείμενο του θανάτου κι ακουμπά θέματα ευαίσθητα, που πολλοί από εμάς θα νιώθαμε να μας τσαλακώνουν όπως η ανημπόρια, η υποβοηθούμενη αυτοκτονία, η μεταθανάτια εμπειρία, το σεξ και το πένθος.
Κι ενώ δε συνηθίζω να κρατώ σημειώσεις για τα βιβλία που διαβάζω, σε τούτο δω το ανάγνωσμα έχω τσακκίσει την άκρη τριών σελίδων – μπορεί όχι τόσο αντιπροσωπευτικών του συνόλου του βιβλίου, μα φαίνεται πως για μένα έκαναν νόημα.
Κάπου στις αρχές του βιβλίου, γράφει η Marilyn:
…Σκέφτομαι έναν φίλο Γάλλο διπλωμάτη που πάσχει από μια εκφυλιστική νόσο. Κάποτε μου είχε ότι δεν φοβάται το θάνατο (la mort) αλλά οπωσδήποτε φοβάται το θνήσκειν (mourir). Το ίδιο κι εγώ, δεν φοβάμαι τον ίδιο το θάνατο, αλλά η διαδικασία του θνήσκειν σε μικρές καθημερινές δόσεις είναι συχνά αφόρητη. Εδώ και πολλούς μήνες έχω αρχίσει να εξοικειώνομαι με την ιδέα του επικείμενου θανάτου μου. Καθώς ο Ιρβ κι εγώ ασχολούμαστε για πολλές δεκαετίες με το ζήτημα του θανάτου, τόσο στα μαθήματα που έχουμε διδάξει από κοινού όσο και στα δικά του γραπτά, φαίνεται πως είμαι σε θέση να αντιμετωπίσω την ιδέα με έναν βαθμό ηρεμίας που εκπλήσσει τους φίλους μου. Ορισμένες φορές αναρωτιέμαι μήπως η ηρεμία δεν είναι παρά επίφαση και μήπως κάτω απ’ αυτήν αισθάνομαι κι εγώ τρόμο.» (σ.σ. 86-87)
Και στο αμέσως επόμενο κεφάλαιο, ο Irvin περιγράφει τον εαυτό του αντιμέτωπο με όσα τελειώνουν ανατρέχοντας σε παλιότερα του βιβλία:
…Τους τελευταίους μήνες της ζωής του ο Τζέρρυ Φρανκ υπέφερε από σοβαρή άνοια και πήγα να τον επισκεφτώ στον οίκο ευγηρίας όπου έμενε. Τον είδα να κάθεται και να κοιτάζει έξω από το παράθυρο και μετακίνησα μια καρέκλα για να καθίσω πλάι του. Ήταν ένας πολύ συμπαθητικός και γλυκός άνθρωπος και η παρουσία του μού ήταν πάντα αγαπητή. Τον ρώτησα πώς ήταν η ζωή του εκείνο το διάστημα. «Κάθε μέρα είναι κάτι καινούριο», απάντησε, «ξυπνάω το πρωί και φσσούτ!». Σκούπισε το μέτωπό του με την παλάμη του. «Το χθες έχει εξαφανιστεί. Κάθομαι σ’ αυτή την πολυθρόνα και βλέπω τη ζωή να περνάει. Δεν είναι τόσο άσχημα Ίρβ. Δεν είναι τόσο άσχημα».
Αυτό με άγγιξε πολύ. Είναι πολύς καιρός που φοβάμαι την άνοια περισσότερο από το θάνατο. Ξαναδιαβάζοντας τώρα τα λόγια του «δεν είναι τόσο άσχημα Ίρβ», όμως ξαφνιάστηκα και συγκινήθηκα. Ο παλιός μου μέντορας εννοούσε «Ίρβ, εσύ ως ο εαυτός σου δεν έχεις παρά μόνο αυτή τη μία ζωή. Απόλαυσε κάθε πτυχή του εκπληκτικού φαινομένου που ονομάζεται ‘συνειδητότητα’ και μην πνίγεσαι στην πίκρα για όλα όσα είχες κάποτε!» Τα λόγια του έχουν έντονη επίδραση πάνω μου και μετριάζουν τον τρόμο μου για την άνοια.
Ακόμα ένα απόσπασμα του βιβλίου το βρίσκω βοηθητικό. Σε μια ενότητα που τιτλοφορείται «Ερωτική μακαριότητα», ασχολούμαι με το πώς η μαγεία του έρωτα εξαφανίζει όλες τις άλλες αγωνίες από το προκείμενο. Παρατηρήστε πώς σκαρφαλώνει ένα αναστατωμένο παιδί στα γόνατα της μητέρας του κι αμέσως ηρεμεί, καθώς όλες οι αγωνίες που το βασάνιζαν εξατμίζονται. Στο βιβλίο το περιγράφω με τη φράση ‘το μοναχικό ε γ ώ διαλύεται μέσα στο ε μ ε ί ς΄. Ο πόνος της απομόνωσης σβήνει. Κι αυτό σημαίνει πολλά για μένα. Ο έρωτας μιας ολόκληρης ζωής για τη Μαίριλυν με έχει σίγουρα προστατέψει από το να βιώσω τη βαθιά μοναξιά της απομόνωσης, και μεγάλο μέρος του τωρινού πόνου μου προέρχεται από το φόβο της μοναξιάς που με περιμένει.
Φαντάζομαι πώς θα είναι η ζωή μου αφού πεθάνει η Μαίριλυν και βλέπω μπροστά μου ατέλειωτες νύχτες που τις περνάω μόνος στο μεγάλο έρημο σπίτι μου. Έχω πολλούς φίλους, πολλά παιδιά και εγγόνια, μέχρι και δισέγγονο, έχω καλούς γείτονες πολύ φροντιστικούς, αλλά κανείς τους δεν έχει τη μαγεία της Μαίριλυν. Ο άθλος ν’ αντέξω μια τόσο θεμελιώδη μοναξιά μου φαίνεται συντριπτικός. Έπειτα όμως βρίσκω ξανά παρηγοριά στα λόγια του Τζέρρυ Φρανκ: «Κάθομαι σ’ αυτή την πολυθρόνα και βλέπω τη ζωή να περνάει. Δεν είναι τόσο άσχημα, Ίρβ». (σ.σ. 93-94)
Παραθέτω κι ένα τελευταίο απόσπασμα από τα γραφόμενα της Merilyn:
Ένας από τους πιο αξιοσέβαστους καθηγητές ανθρωπιστικών επιστημών στο Στάνφορντ, ο Ρόμπερτ Χάρρισον, έχει χαρακτηρίσει το θάνατο «τελείωση» της ζωής. Ίσως να σκέφτεται την «τελείωση» με την έννοια που δίνεται στην Καθολική εκκλησία, της συμφιλίωσης με το Θεό και της τελευταίας μετάληψης. Μπορεί η ιδέα της τελείωσης να σημαίνει κάτι για έναν άνθρωπο που δεν πιστεύει στα θεία; Αν μπορώ να αποφύγω την ταλαιπωρία του πολύ μεγάλου σωματικού πόνου, αν μπορώ να χαρώ τις απλές χαρές της καθημερινής ζωής, αν μπορών ν’ αποχαιρετήσω τους πολύ αγαπημένους φίλους μου -είτε από κοντά είτε γραπτώς- αν μπορώ να δείξω τον καλύτερό εαυτό μου και να τους εκφράσω την αγάπη μου και αν μπορώ να αποδεχτώ με χάρη τη μοίρα μου, τότε ίσως η στιγμή του θανάτου να αποτελεί πράγματι μια μορφή τελείωσης.
Μου είναι σχεδόν αδύνατον να σχολιάσω τις αλήθειες των ανθρώπων, πόσο μάλλον αυτών των δυο ανθρώπων της Marilyn και του Irvin Yalom. Κλείνω επισημαίνοντας μόνο αυτό:σε όλα τα βιβλία του Yalom που διάβασα κυριαρχούν οι άλλοι, οι σχέσεις των ανθρώπων, η αγάπη. Αυτή που μας δένει με τους δικούς μας, με τους οικείους και τους ξένους. Η αγάπη κάθε μορφής. Αυτή που ε ί ν α ι. Κι αυτή -το μόνο- που μένει.
Το πένθος είναι το τίμημα που καταβάλλουμε
όσοι έχουμε το κουράγιο ν’ αγαπάμε.
Χαρακτηριστικά
Συγγραφή: Irvin D. Yalom & Marilyn Yalom
Μετάφραση: Ευαγγελία Ανδριτσάνου
Τίτλος Πρωτότυπου: A matter of death and life
Εκδόσεις ΑΓΡΑ (2021)
ISBN: 978-960-505-510-3
