Οι πυρκαγιές που έκαψαν τον τόπο μας το φετινό καλοκαίρι και που μαίνονται τώρα στην Ελλάδα, αλλά και σε άλλες χώρες της Ανατολικής Μεσογείου, στη γειτονιά μας δηλαδή, μα και σ’ ολόκληρη την υφήλιο, επηρεάζουν χιλιάδες ανθρώπους που, από τις πρώτες κιόλας στιγμές, μετρούν απώλειες. Απώλειες απτές, όπως ο θάνατος ή ο τραυματισμός αγαπημένων ανθρώπων ή κατοικίδιων, η καταστροφή του σπιτιού και της φύσης. Αλλά και απώλειες συμβολικές, όπως η απώλεια της αίσθησης της ασφάλειας, του ελέγχου, της προβλεψιμότητας του κόσμου, της κανονικότητας της ζωής των ανθρώπων που άμεσα επηρεάζονται κι ενός μέρους της ιστορίας της ζωής τους.
Το βλέμμα μας στα παιδιά λοιπόν, τα οποία δυσκολεύονται να κατανοήσουν και να αποδεχτούν ότι υπάρχουν στη ζωή τους γεγονότα που δεν μπορούν να ελέγξουν ή να προβλέψουν. Παρακολουθούν τους ενήλικες να μην μπορούν να ‘διορθώσουν’ το πρόβλημα, να σταματήσουν την καταστροφή ή να την αποτρέψουν. Αυτό κατακλύζει τα παιδιά που βιώνουν την εμπειρία της πολλαπλής απώλειας εξαιτίας της πυρκαγιάς. Γι’ αυτό και οι αντιδράσεις αμέσως μετά από μια πυρκαγιά μπορεί να περιλαμβάνουν συναισθηματική και σωματική εξάντληση.
Σε ορισμένες περιπτώσεις τα παιδιά μπορεί να βιώσουν το σύνδρομο του επιβιώσαντα, ενοχές δηλαδή που μπορεί να σχετίζονται, για παράδειγμα, με το ότι το σπίτι τους έμεινε αβλαβές, ενώ άλλα καταστράφηκαν ολοσχερώς. Γενικά, αναμένεται μεγαλύτερη συμπτωματολογία σε παιδιά τα οποία βίωσαν πιο τρομακτικές εμπειρίες κατά τη διάρκεια της πυρκαγιάς και σε αυτά των οποίων οι κοινότητες υπέστησαν μεγαλύτερες καταστροφές. Συχνά η θέα, οι ήχοι και οι μυρωδιές μιας πυρκαγιάς δημιουργούν φόβο και άγχος. Κατά συνέπεια, παρόμοιες αισθήσεις (π.χ. μυρωδιά καπνού) μπορεί να προκαλέσουν άγχος και στρες στα παιδιά τους επόμενους μήνες. Ορισμένα παιδιά μπορεί, επίσης, να αντιδράσουν ακούγοντας ειδήσεις που αφορούν σε πυρκαγιές ή ακόμη και δελτία καιρού που κάνουν αναφορά στον κίνδυνο πυρκαγιάς. Είναι επομένως σημαντικό να αναγνωριστεί ότι, η επίδραση της εμπειρίας της πυρκαγιάς δεν αφορά μόνο στο συγκεκριμένο άμεσο χρονικό διάστημα μετά από μια τέτοια εμπειρία, αλλά και μήνες ή και χρόνια μετά.
Κι ενώ τα περισσότερα παιδιά θα είναι σε θέση να ανταπεξέλθουν με την πάροδο του χρόνου με τη βοήθεια των γονέων και άλλων ενηλίκων, ορισμένα μπορεί να κινδυνεύουν από πιο ακραίες αντιδράσεις. Η σοβαρότητα των αντιδράσεών τους θα εξαρτηθεί από συγκεκριμένους παράγοντες κινδύνου, όπως είναι ο βαθμός έκθεσής τους στην πυρκαγιά, ο προσωπικός τραυματισμός ή η απώλεια αγαπημένου προσώπου, η μετεγκατάσταση από το σπίτι ή την κοινότητά τους, το επίπεδο γονικής υποστήριξης, το εύρος της φυσικής καταστροφής, αλλά και η ύπαρξη προηγούμενης τραυματικής εμπειρίας ή ψυχικής ασθένειας. Τα συμπτώματα μπορεί να διαφέρουν ανάλογα με την ηλικία:
Παιδιά προσχολικής ηλικίας: πιπίλισμα αντίχειρα, μούδιασμα, προσκόλληση στους γονείς, διαταραχές ύπνου, απώλεια όρεξη, φόβος για το σκοτάδι, συμπεριφορές προηγούμενων αναπτυξιακών σταδίων, απόσυρση από φίλους και ρουτίνες.
Παιδιά σχολικής ηλικίας: ευερεθιστότητα, επιθετικότητα, προσκόλληση, εφιάλτες, δυσκολίες στη συγκέντρωση και απόσυρση από δραστηριότητες και φίλους.
Έφηβοι: διαταραχές ύπνου και φαγητού, διέγερση, αύξηση συγκρούσεων, σωματικά συμπτώματα, παραβατική συμπεριφορά και δυσκολίες στη συγκέντρωση.
Μια μικρή μειονότητα παιδιών μπορεί να κινδυνεύει από διαταραχή μετατραυματικού στρες (PTSD). Τα συμπτώματα περιλαμβάνουν αυτά που αναφέρονται παραπάνω, αλλά είναι μεγαλύτερα σε διάρκεια. Άλλα συμπτώματα μπορεί να περιλαμβάνουν αναβίωση της πυρκαγιάς κατά τη διάρκεια του παιχνιδιού ή των ονείρων, αίσθηση ότι συμβαίνει μια πυρκαγιά πάλι ή και γενικό μούδιασμα σε συναισθηματικά θέματα, αδυναμία συγκέντρωσης και έντονες αντιδράσεις. Αν και εξαιρετικά σπάνιο, ορισμένοι έφηβοι μπορεί να διατρέχουν αυξημένο κίνδυνο αυτοκτονίας εάν υποφέρουν από σοβαρή ψυχική υγεία ή κατάθλιψη. Παιδιά που εμφανίζουν αυτά τα συμπτώματα πρέπει να παραπέμπονται για κατάλληλη αξιολόγηση και παρέμβαση ψυχικής υγείας.
Στηρίζοντας τα παιδιά που πενθούν
Για να στηρίξουμε τα παιδιά που πενθούν – γιατί για πένθος πρόκειται – βιώνοντας τις απώλειες που μια πυρκαγιά συνεπάγεται, η στόχευση των ενηλίκων θα πρέπει να είναι διττή: Από τη μια είναι σημαντικό να βοηθήσουμε τα παιδιά να αναγνωρίσουν και να συνειδητοποιήσουν την απώλεια και την ευαλωτότητά τους ως προς αυτή την εμπειρία κι από την άλλη να εστιάσουμε στην ανθεκτικότητα των παιδιών, των οικογενειών και της κοινότητας. Παρόλο που η αρίθμηση ενεργειών για τη στήριξη των παιδιών έρχεται σε αντίθεση με τη μοναδικότητα του τρόπο με τον οποίο το κάθε παιδί βιώνει την εμπειρία της απώλειας και πενθεί, ωστόσο είναι βοηθητική και μπορεί να λειτουργήσει ως μπούσουλας για τους ενήλικες, οι οποίοι έχουν επίσης να διαχειριστούν τη δική τους εμπειρία.
Μένουμε ήρεμοι και καθησυχαστικοί. Τα παιδιά παρακολουθούν τους ενήλικες στον τρόπο που αντιδρούν. Ενώ είναι σημαντικό να αναγνωριστεί η απώλεια και η καταστροφή, η έμφαση πρέπει να δοθεί στις προσπάθειες που καταβάλλονται από την κοινότητα για αντιμετώπιση της πυρκαγιάς και μετέπειτα για ανοικοδόμηση. Στον βαθμό που είναι δυνατόν να το κάνετε αυτό, διαβεβαιώστε τα παιδιά ότι η οικογένεια και οι φίλοι θα φροντίσουν και ότι η ζωή θα επιστρέψει στο φυσιολογικό.
Αναγνωρίζουμε τα συναισθήματά τους ως φυσιολογικά. Επιτρέπουμε στα παιδιά να συζητήσουν τα συναισθήματα και τις ανησυχίες τους και να λύσουν τυχόν ερωτήσεις που μπορεί να έχουν σχετικά με την πυρκαγιά. Ακούμε ενεργητικά. Ακούμε αυτά που σας λένε κι αυτά που δεν σας λένε… Ενημερώνουμε τα παιδιά ότι οι αντιδράσεις τους είναι φυσιολογικές και αναμενόμενες.
Ενθαρρύνουμε τα παιδιά να μιλήσουν για γεγονότα που σχετίζονται με την πυρκαγιά. Τα παιδιά χρειάζονται μια ευκαιρία να συζητήσουν τις εμπειρίες τους σε ένα ασφαλές περιβάλλον που τα αποδέχεται. Οργανώνουμε δραστηριότητες που επιτρέπουν στα παιδιά να συζητήσουν τις εμπειρίες τους – τόσο λεκτικά όσο και μη λεκτικά, όπως για παράδειγμα μέσα από ένα σχέδιο, ζωγραφιές, ιστορίες ή δημιουργία βίντεο.
Προάγουμε θετικές δεξιότητες αντιμετώπισης και επίλυσης προβλημάτων. Ενθαρρύνουμε τα παιδιά να αναπτύξουν ρεαλιστικούς και θετικούς τρόπους αντιμετώπισης, οι οποίοι αυξάνουν την ικανότητά τους να διαχειρίζονται το άγχος τους και να εντοπίζουν τις στρατηγικές που ταιριάζουν σε κάθε κατάσταση. Στα αγωνιώδη «γιατί;» τους, υπογραμμίζουμε ότι η καταστροφή αυτή οφείλεται σε πολλούς παράγοντες και ότι οι πυροσβέστες και οι κάτοικοι της περιοχής έκαναν ό,τι καλύτερο μπορούσαν, κάτω από πολύ αντίξοες συνθήκες.
Δίνουμε έμφαση στην ανθεκτικότητα των παιδιών. Εστιάζουμε στις ικανότητές τους. Βοηθούμε τα παιδιά να προσδιορίσουν τι έχουν κάνει στο παρελθόν που τους βοήθησαν να αντεπεξέλθουν όταν φοβήθηκαν ή αναστατώθηκαν. Φέρνουμε ως παράδειγμα άλλες κοινότητες που έχουν υποστεί πυρκαγιές και έχουν ανακάμψει.
Ενισχύουμε τη φιλία των παιδιών και την υποστήριξη από συνομηλίκους. Οι σχέσεις των παιδιών με τους συνομηλίκους μπορούν να δώσουν ιδέες για τον τρόπο αντιμετώπισης και να βοηθήσουν στη μείωση της απομόνωσης. Σε πολλές περιπτώσεις, η πυρκαγιά μπορεί να σταθεί η αιτία να διαταραχθούν φιλίες λόγω μετεγκατάστασης της οικογένειας. Σε ορισμένες περιπτώσεις, οι γονείς μπορεί να είναι λιγότερο διαθέσιμοι παρέχουν υποστήριξη στα παιδιά τους εξαιτίας της δικής τους αγωνίας και του κλονισμού των δικών τους συναισθημάτων. Δραστηριότητες όπως το να ζητήσουμε από τα παιδιά να συνεργαστούν σε μικρές ομάδες μπορούν να βοηθήσουν τα παιδιά να ενδυναμωθούν μέσα από υποστηρικτικές σχέσεις με τους συνομηλίκους τους.
Φροντίζουμε τις δικές μας ανάγκες. Αφιερώνουμε χρόνο για τον εαυτό μας χωρίς ενοχές και προσπαθούμε να αντιμετωπίσουμε τις δικές μας αντιδράσεις στην κατάσταση όσο το δυνατόν πληρέστερα. Μόνον τότε θα μπορέσουμε να είμαστε βοηθητικοί και ως προς τα παιδιά. Εάν είμαστε ανήσυχοι ή αναστατωμένοι, τα παιδιά μας είναι πιο πιθανό να αισθάνονται το ίδιο. Μιλούμε με άλλους ενήλικες όπως οικογένεια, φίλους, συμβούλους ή πνευματικούς. Είναι σημαντικό να μην μείνουμε στους φόβους μας ή το άγχος μας μόνοι μας. Η ανταλλαγή συναισθημάτων με τους άλλους συχνά κάνει τους ανθρώπους να αισθάνονται πιο συνδεδεμένοι και ασφαλείς. Φροντίζουμε τη σωματική σας υγεία. Αφιερώνουμε χρόνο, όσο λίγος και αν είναι, για να κάνουμε πράγματα που μας αρέσουν. Αποφεύγουμε τη χρήση ναρκωτικά ή αλκοόλ για να νιώσουμε καλύτερα.
Ο ρόλος των εκπαιδευτικών
Αρχικά φροντίζουμε τις δικές σας ανάγκες. Μπορεί να χρειαζόματε υποστήριξη/βοήθεια στην αντιμετώπιση συναισθημάτων μας όπως η ανησυχία, ο φόβος, ο θυμός. Μπορούμε να βοηθήσουμε τα παιδιά μόνο όταν δουλέψουμε μέσα από τα δικά μας θέματα. Σαφέστατα είναι σημαντικό οι εκπαιδευτικοί να γνωρίζουμε και να αναγνωρίζουμε τι ορίζεται ως φυσιολογική/συνηθισμένη συμπεριφορά ενός παιδιού που βίωσε μια τέτοια απώλεια και πενθεί, καθώς και τον τρόπο με τον οποίο το πολιτισμικό ή θρησκευτικό του πιστεύω επιδρά στη συμπεριφορά του.
Είναι, λοιπόν, σημαντικό να πάρουμε τον χρόνο μας να σκεφτούμε πώς η πυρκαγιά επηρεάζει εμάς τους ίδιους και τι σημαίνει για μας. Έχουμε κατά νου ότι τα παιδιά είναι αυτά που θα ορίσουν το σημείο στο οποίο θα αρχίσει η συζήτηση, με την έννοια ότι κανένα παιδί δεν μπορεί να πιεστεί να μοιραστεί πράγματα, αν δεν το θέλει ή δεν θα πρέπει να αποσιωπηθεί, αν θέλει να μιλήσει. Στο πλαίσιο της τάξης και του σχολείου είναι βεβαίως σημαντικό να εντοπιστούν εκείνα τα παιδιά που είναι πιο ευάλωτα και που πιθανόν να χρειάζονται υποστήριξη από κάποιον επαγγελματία ψυχικής υγείας. Συζητούμε τις ανησυχίες σας με τους γονείς του παιδιού.
Συζητώντας με τα παιδιά. Τα παιδιά μπορεί να θέλουν να «μιλήσουν» για την πυρκαγιά με διάφορους τρόπους – κάποια λεκτικά, άλλα μέσα από το παιχνίδι και άλλα προτιμούν να γράψουν ή να ζωγραφίσουν. Είναι σημαντικό να αφήσουμε τα παιδιά να επιλέξουν, να καθοδηγήσουν τη συζήτηση, να υποβάλουν ερωτήσεις, να συζητήσουν συναισθήματα. Ενημερώνουμε τα παιδιά για την εμπειρία της απώλειας που βιώνεται ως αποτέλεσμα μιας πυρκαγιάς. Αυτό θα κάνει τη συζήτηση λιγότερο απειλητική. Καθησυχάζουμε τα παιδιά αναγνωρίζοντας τη φυσιολογικότητα των συναισθημάτων και των αντιδράσεών τους. Ακούμε προσεκτικά τι λένε τα παιδιά και αναγνωρίζουμε το «απαίσιο» της εμπειρίας τους.
Να θυμόμαστε ότι για μερικά παιδιά το να μιλήσουν δεν είναι αυτό που θέλουν μιας και σε ορισμένες κουλτούρες αυτό δεν είναι κάτι που συνηθίζεται ή που γίνεται αποδεκτό. Άλλα παιδιά μπορεί να μεγαλώνουν σε οικογένειες τα μέλη των οποίων δεν εκφράζουν τα συναισθήματά τους. Τέλος, κάποια παιδιά μπορεί απλά να μη θέλουν να συζητούν τα συναισθήματά τους ανοιχτά. Όλοι αυτοί οι λόγοι πρέπει να γίνονται σεβαστοί στο πλαίσιο της τάξης και του σχολείου.
Ευκαιρίες έκφρασης. Είναι σημαντικό να δοθεί στα παιδιά η ευκαιρία να εκφράσουν αυτά που νιώθουν και να μοιραστούν με κάποιον τρόπο τα όσα βίωσαν σε ένα περιβάλλον ασφάλειας και αποδοχής. Κάποιες από τις δραστηριότητες τις οποίες μπορεί να διοργανωθούν στην τάξη και το σχολείο είναι και οι ακόλουθες:
- Ζωγραφίστε/γράψτε ένα βιβλίο μαζί.
- Γράψτε ένα ημερολόγιο/σχεδιάστε εικόνες.
- Συλλογική τοιχογραφία (οι τοιχογραφίες αναπτύσσουν υποστήριξη και ομαδική εργασία) – χρησιμοποιήστε την για αποδείξει ότι πέρασε ένα δύσκολο γεγονός. Θα μπορούσατε να διευκολύνετε συζήτηση γύρω από αυτό. Η γλώσσα είναι σημαντική – αντί να λέτε «σχεδιάστε έναν πυροσβέστη, αστυνομικός, βοηθώντας τους ανθρώπους, πες «ζωγράφισε ένα άτομο που είδες να κάνει κάτι χρήσιμο κατά τη διάρκεια ή μετά την καταστροφή. Αυτό επιτρέπει στο παιδί να επικοινωνούν ό, τι είναι σημαντικό για αυτούς.
- Παίξτε – επιτρέψτε στα παιδιά να επικοινωνούν μέσω δραστηριοτήτων παιχνιδιού.
Δυο δραστηριότητες που συνδυάζουν την αναγνώριση της ευαλωτότητας από τη μια, αλλά και ανθεκτικότητας των παιδιών από την άλλη είναι η «Μάνταλα» και «Το βαλιτσάκι των Πρώτων Βοηθειών». Η «Μάνταλα» στοχεύει στην αναγνώριση και κατανόηση συναισθημάτων σε σχέση με το γεγονός μιας απώλειας. Ζητείται από τα παιδιά να αναγνωρίσουν και να ονομάσουν τα συναισθήματα που βιώνουν σε σχέση με την απώλεια που αντιμετωπίζουν, να αντιστοιχίσουν το καθένα με ένα χρώμα και να ζωγραφίσουν μέσα στον κύκλο (τη «μάνταλα») τα συναισθήματά τους δίνοντας σε κάθε χρώμα τόσο χώρο όσο αντιστοιχεί σε αυτό που νιώθουν. Το βαλιτσάκι των πρώτων Βοηθειών στόχο έχει την αναγνώριση των αποθεμάτων και τη διεύρυνση του υποστηρικτικού δικτύου των παιδιών. Ζητείται από τα παιδιά να ζωγραφίσουν μέσα στο βαλιτσάκι οτιδήποτε τα ανακουφίζει και τα κάνει να αισθάνονται καλύτερα σε δύσκολες στιγμές. Μπορούν να χρησιμοποιήσουν εικόνες, αυτοκόλλητα, λέξεις. Τέλος, του ζητείται να σκεφτούν με ποιον τρόπο μπορούν να χρησιμοποιήσετε το βαλιτσάκι σας στην καθημερινή τους ζωή ή συγκεκριμένα στην παρούσα εμπειρία της απώλειας που βιώνουν.
Κάποιες φορές η τακτική του «συνέχισε την πρόταση» είναι πολύ βοηθητική στη συζήτηση και έκφραση των συναισθημάτων είτε αυτή η συνέχεια ζητείται λεκτικά ή μη λεκτικά. Κάποιες προτάσεις που θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν είναι και οι ακόλουθες:
Αυτό που με κάνει να νιώθω το πιο λυπημένο/η είναι…
Εξαιτίας της πυρκαγιάς, η οικογένειά μου δεν…
Η χειρότερη μνήμη μου είναι…
Αν μπορούσα να αλλάξω τα πράγματα, θα…
Ένα πράγμα που μου άρεσε να κάνω πριν την πυρκαγιά και τώρα δεν μπορώ είναι…
Όταν ξέσπασε η πυρκαγιά,…
Εξαιτίας της πυρκαγιάς οι φίλοι μου…
Μετά την πυρκαγιά, το σχολείο…
Όταν είμαι μόνος/η…
Επιτρέπουμε ένα πλήρες φάσμα έκφρασης. Ορισμένα παιδιά ζωγραφίζουν αναγνωρίσιμα πράγματα που οι άλλοι σχεδιάζουν αφηρημένα. Σεβόμαστε όλα τα σχέδια, καθώς αποτελούν μεμονωμένες εκφράσεις των παιδιών. Συζητούμε με τα παιδιά όταν τελειώσουν μια δραστηριότητα αφήνοντάς τα να την παρουσιάσουν ή να μιλήσουν για αυτήν ή το πώς ένιωσαν συμμετέχοντας σε αυτήν. Μπορεί να μη θελήσουν να μιλήσουν όλα τα παιδιά, αλλά η συζήτηση αυτού του τύπου μπορεί να είναι βοηθητική και για τα παιδιά που θα ακούσουν μόνο. Μπορεί η δραστηριότητα να είναι προσανατολισμένη ακριβώς στο να ζωγραφίσουν το πριν, το τώρα και το πώς ονειρεύονται ή αναμένουν το μετά. Προοδευτικά βοηθάμε τα παιδιά να νοηματοδοτήσουν την εμπειρία που βιώνουν και να αποκτήσουν νέα ψυχικά αποθέματα μέσα από αυτήν.
Εξασφαλίζουμε πρόσθετη υποστήριξη ψυχικής υγείας. Αν και οι εκπαιδευτικοί είμαστε συχνά πρόθυμοι να παρέχουμε στήριξη στα παιδιά, ωστόσο σε αρκετές περιπτώσεις απαιτείται η συμβολή των επαγγελματιών ψυχικής υγείας τόσο για ειδικές περιπτώσεις παιδιών, όσο και για τη δική μας καλύτερη ενημέρωση και καθοδήγηση, αλλά και για τον συντονισμό των ενεργειών στην κοινότητα προκειμένου να παρέχεται στήριξη μακροπρόθεσμα συμβάλλοντας στο χτίσιμο μιας αλληλέγγυας κοινωνίας. Στις περιπτώσεις που αυτό προϋπάρχει μιας σημαντικής απώλειας, θεωρείται ευλογία. Γιατί και σε αυτή την περίπτωση, το σημαντικό είναι να έχει ο ένας τον άλλο.
Πηγές
National Association of School Psychologists. (2017). Helping children after a wildfire: Tips for parents and teachers [handout]. Bethesda, MD: Author. https://www.nasponline.org/resources-and-publications/resources-and-podcasts/school-climate-safety-and-crisis/natural-disaster-resources/helping-children-after-a-wildfire-tips-for-parents-and-teachers
Παπαδάτου, Δ. (2018). Πώς στηρίζουμε τα παιδιά έπειτα από μια καταστροφή. Η εφημερίδα των συντακτών: https://www.efsyn.gr/stiles/apopseis/160930_pos-stirizoyme-ta-paidia-epeita-apo-mia-katastrofi
Παπαδάτου, Δ., & Καμπέρη, Ε. (2013). Απώλειες Ζωής – Γέφυρες Στήριξης: Κατευθύνσεις για τη στήριξη μαθητών που θρηνούν. Μέριμνα.
Trethowan, V., & Roberts, M. (2010). Helping children following a natural disaster – information booklet: https://www.education.vic.gov.au/Documents/school/principals/community/ndishelpchildren.pdf
